Motto serw
Bóg nie oczekuje? podziękowań
za Słońce lub Zitemię,
ale za Kwiaty, które zaprawdę
nie przez oskubanie ujawniają nam
swoją piękność.
Nie zatrzymuj siię jednak,
aby je rwać i przechowywać na potniej,
lecz idź naprzód
albowiem wzdłuiż całej drogi
będziesz mialKrwiaty w rozkwicie.
I wiedz, że nie rma prawdy złej
ani Kwiatów nieczystych.
Nawet ciemne cmmury
stają się Kwiatami Nieba,
kiedy je sionce całuje.
Jest tylko prawda mała,
o słowach jasnych i przezroczystych,
niczym woda Iśmiąca w naczyniu
i Prawda Wielka,
o niezgłębionymi milczeniu
jak ciemna wodca oceanu.
Człowieku okryr.y pyłem martwych słów
Wykąp swą dus:zę w Milczeniu...
Rabind!ranath Tagore

LEON DENIS
ŻYCIE
PO ŚMIERCI
s
TEM
PELŚMIER
CINADAJEWAR
TOŚĆMONECIEŻYCI
AIUMOŻLIWIAKUPIĆTOC
OMAPRAWDZIWĄWARTOŚĆ
WYKŁAD NAUKI DUCHÓW
MEF^IS
1995
Przekład:
Janina Kreczyńska
Redakcja i korekta:
Roman Stock
Jacek Foromański
Opracowanie graficzne i projekt okładki:
MEFIS Scan By Bug for Torrenty.org
For this edition
Copyright © by Agencja Wydawnicza MEFIS, 1995
ISBN 83-85952-10-1
MEFIS
Agencja Wydawnicza
Gdańsk 1995. Wydanie III poprawione
Skład i łamanie: „COMP TEKST" - Rumia
Spis treści
Przedmowa Autora do wydania polskiego
Wstęp 11
Część pierwsza
Wierzenia i przeczenia
Rozdział I. Doktryna tajemna. Religie 19
Rozdział II. Indie 28
Rozdział III. Egipt 40
Rozdział IV. Grecja 46
Rozdział V. Galia 56
Rozdział VI. Chrześcijaństwo 64
Rozdział VII. Materializm i pozytywizm 84
Rozdział VIII. Przesilenie moralne 94
Część druga
Wielkie zagadnienia
Rozdział IX. Wszechświat i Bóg 107
Rozdział X. Dusza nieśmiertelna 125
Rozdział XI. Wielokrotność istnień 129
Rozdział XII. Celżycia 134
Rozdział XIII. Próby życiowe i śmierć 138
Rozdział XIV. Zarzuty 142
Część trzecia
swat niewidzialny
- 5 -
Rozdział XV. Przyroda i wiedza 149
Rozdział XVI. Materia i siła. Jeden pierwiastek rzeczy . . . . 151
Rozdział XVII. Fluidy. Magnetyzm 153
Rozdział XVIII. Zjawiska spirytystyczne 158
Rozdział XIX. Świadectwa naukowe 160
Rozdział XX. Spirytyzm we Francji 172
Rozdział XXI. Peryspryt, czyli ciało fluidyczne 179
Rozdział XXII. Media 183
Rozdział XXIII. Ewolucja duszy i perysprytu 188
Rozdział XXIV. Wnioski filozoficzne i moralne 189
Rozdział XXV. Spirytyzm i nauka 191
Rozdział XXVI. Niebezpieczeństwa spirytyzmu 193
Rozdział XXVII. Szarlataństwo i sprzedajność 196
Rozdział XXVIII. Korzyści badań psychologicznych 199
Część czwarta
Zaświat
Rozdział XXIX. Człowiek, istota psychiczna 205
Rozdział XXX. Ostatnia godzina 207
Rozdział XXXI. Sąd 210
Rozdział XXXII. Wola i fluidy 213
Rozdział XXXIII. Życie w przestworzach 219
Rozdział XXXIV. Duchy błądzące 222
Rozdział XXXV. Życie wyższe 223
Rozdział XXXVI. Duchy niższe 233
Rozdział XXXVII. Piekło i demony 238
Rozdział XXXVIII. Wpływ człowieka na duchy nieszczęśliwe . . . 240
Rozdział XXXIX. Sprawiedliwość, solidarność, odpowiedzialność. . 243
Rozdział XL. Wolna wola i opatrzność 247
Rozdział XLI. Wcielenia następne . . 250
Część piąta
Prosta droga
Rozdział XLII. Życie moralne 257
Rozdział XLIII. Obowiązek 260
Rozdział XLIV. Wiara, nadzieja, p o c i e c h y . . . . . . . . . 264
Rozdział XLV. Pycha, bogactwo i ubóstwo 268
Rozdział XLVI. Egoizm 273
Rozdział XLVII. Miłosierdzie 278
Rozdział XLVIII. Cierpliwość i dobroć 284
Rozdział XLIX. Miłość 287
Rozdział L. Rezygnacja w niedoli 290
Rozdział LI. Modlitwa 300
Rozdział LII. Praca, umiarkowanie, wstrzemięźliwość . . . . 306
Rozdział LIII. Nauka 311
Rozdział LIV. Wychowanie 313
Rozdział LV. Zagadnienia społeczne 316
Rozdział LVI. Prawo moralne 321
Streszczenie 323
Wnioski 326
Kilka słów o Autorze 331
- 6 -
Przedmowa Autora do wydania polskiego
Ktokolwiek bada uważnie karty historii, ten zna wspaniały
przykład wielkości duszy i energii, jaki dał naród polski
w niedoli.
Po wiekach potęgi, po ocaleniu Europy i chrześcijaństwa od
jarzma islamu zwycięską szpadą Jana Sobieskiego, po rozkrzewieniu
dobrodziejstw cywilizacji wśród ludów słowiańskich,
Polska zaznała przeciwności losu. Zwyciężona siłą liczebną,
gnębiona lecz nieuległa, rozdarta na trzy części przez
nieubłaganych wrogów zacięła się, skupiła w sobie, zachowując
nietknięte, a nawet wzmożone skarby języka, sztuki i geniuszu.
A dzisiaj powstaje bardziej świadoma swej siły, swej wartości
i spogląda z ufnością w przyszłość.
Dojrzawszy w nieszczęściu i doświadczeniach, dusza polska
stała się zdolna do przyswojenia sobie wysokich prawd, jakie
ukazują się w świecie. Charakter jej jednocześnie pozytywny
i mistyczny przysposabiają równie do odkryć naukowych, jak
i do objawień z tamtego świata. Prace Ochorowicza zaznajomiły
wiele umysłów ze światem duchowym. Jeśli porównamy te
prace z podobnymi im, jakie dokonują się we wszystkich
punktach ziemi, zostaniemy uderzeni doniosłością ruchu, który
porywa myśl i wiedzę ku nowym horyzontom.
Otwierają się przed nami głębie świata niewidzialnego, fale
oceanu życia biją o próg naszych domostw. Jesteśmy powołani
- 7 -
do odżycia po śmierci i odnajdziemy tam wszystkich, których
miłowaliśmy. Tym samym uczymy się poznawać wielkie prawo
rozwoju, które unosi wszystkie istoty w przeżyciach na przemian
ziemskich i niebieskich do stanów coraz piękniejszych,
coraz lepiej oświetlonych promieniami światła boskiego. Lepiej
rozróżniamy wiekuiste zasady harmonii, sprawiedliwości i piękna,
które rządzą wszystkim we wszechświecie.
Wraz z dowodem nieśmiertelności znajdujemy tam obfite
źródło ukojenia i sił moralnych, tak potrzebnych w tym
niespokojnym wieku.
W ciągu pięćdziesięciu lat doświadczeń i wykładów zbierałem
zasady tej głębokiej nauki; zawarłem je w siedmiu tomach,
tłumaczonych na wszystkie ważniejsze języki europejskie. Pragnąc
ofiarować narodowi polskiemu dowód swej sympatii,
upoważniłem swego przyjaciela, p. Marendowskiego, do wydania
tych prac w mowie Mickiewicza, Skargi i tylu innych
geniuszy.
Francja kochała zawsze Polskę jako młodszą siostrę, w której
odnajdywała pewne swoje zalety i swoje wady. W ciągu
wieków, pomimo dzielącej je przestrzeni, walczyły przeciw
wspólnym wrogom, cierpiały te same niedole; dusze ich stały się
tak podobne, tak związane dążeniami w tym samym kulcie
wszystkiego, co piękne i szlachetne, że wszystko, co dotyka
jedną, obchodzi i drugą.
W ciągu mej długiej kariery spotkałem wielu Polaków
i mogłem osobiście ocenić ich szlachetny i bezinteresowny
charakter. W 1870 r. znałem całą grupę bohaterów-patriotów,
należących do tej nacji.
Nazajutrz po okrutnej wojnie, w której brutalny materializm
przejawił się z całą okropnością, Polska nie może zostać
- 8 -
obojętna wobec wielkiego prądu spirytualistycznego, który
przechodzi przez Francję. Odsłania on we wspaniałej jedności
i potędze moralnej warunki życia przyszłego i prawa wszechświata.
Wiedza przyszłości będzie miała za podstawę rozszerzoną
znajomość naszej roli i naszych przeznaczeń.
Bo oto otwiera się już wyłom błękitny na nieskończone życie,
nadzieja odżywa w sercach, a ludzkość godzi się ze śmiercią.
U schyłku życia, zanim pójdę w te zaświaty, których prawa
starałem się określić, szczęśliwy jestem, że mogę ofiarować swe
dzieła narodowi, który wzniosłą wytrwałością w doświadczeniu
zdobył podziw wszystkich ludów.
Leon Denis

Widziałem słynne grody starożytności, spoczywające
pod całunem piasku lub kamienia, jak Kartagina,
miasta greckie na Sycylii, równinę Rzymu z otwartymi
grobami i śpiące pod popiołem Wezuwiusza snem wieków
dwudziestu cmentarze. Widziałem ostatnie ślady rojnych niegdyś
miast na Wschodzie, których ruiny wapnieją dziś w palących
uściskach słońca.
Wywołując z niepamięci tłumy, które tam niegdyś żyły,
widziałem myślą przeciągające całe ich korowody; wnikałem
w namiętności, które ich pochłaniały, ich miłość i nienawiść,
w zagasłe ambicje, w zawody i tryumfy, podmuchem czasu
rozwiane jak dym. I rzekłem do siebie: Oto, co zostało
z olbrzymich stolic świata i z wielkich ludów: trochę zwalonych
głazów, nieme pagórki i grobowce ocienione skąpą roślinnością,
gdzie skarży się wieczorny wiatr. Historia zapisała koleje
ich losu, przemijającą wielkość i klęskę upadku, lecz ziemia
wszystko zagrzebała. A iluż ich nie znamy z nazwiska nawet!
Ileż miast, cywilizacji, ras spoczywa na zawsze w głębinach
oceanów na pochłoniętych lądach!
I pytałem się, na co to całe uwijanie się ludów na ziemi, na co
pokolenia idące po pokoleniach jak warstwy piasku zasypujące
jedna drugą, na co te prace, te walki, te cierpienia, jeżeli
wszystko zdąża do mogiły? Stulecia, te minuty wieczności,
- 11 -
patrzyły, jak przemijają narody i królestwa i nic się nie ostaje.
Sfinks pożarł wszystko.
Dokąd więc zdąża człowiek w swoim biegu? Do niebytu, czy
do nieznanego świata? Przyroda, wiecznie uśmiechnięta, osłania
swym przepychem smętne szczątki dawnych państw. W niej
wszystko się odradza na nowo. Jej biegiem i przemianami
kierują niewzruszone prawa. Czyżby sam człowiek ze swymi
dziełami skazany był na zapomnienie, zatratę i niebyt?
Przykre wrażenie, jakiego doznawałem na widok umarłych
miast, stawało się boleśniejsze wobec zimnych zwłok moich
bliskich, z którymi wspólnie szedłem przez życie.
Ktoś drogi nam umiera. Schyleni nad nim, z sercem ściśniętym
widzicie, jak z wolna cienie zaświata rzucają mrok na
jego oblicze. Ognisko wewnętrzne płonie coraz słabiej, ostatni
blady promień zadrgał i zgasł. I wszystko, co dotąd w tej istocie
tryskało życiem, to oko płonące, te usta wydające dźwięki, te
poruszające się członki, wszystko znieruchomiało, zamilkło,
zagasło. Na śmiertelnym posłaniu spoczywa trup! Czy znajdzie
się człowiek, który by nie pytał o wyjaśnienie tej tajemnicy
i w uroczystym sam na sam ze zmarłym nie wnikał we własną
przyszłość? Zagadnienie to obchodzi nas wszystkich, bo wszyscy
ulegniemy prawu śmierci. I zależy nam bardzo, by zrozumieć,
czy wszystko się kończy z tą chwilą, czy śmierć jest
martwym spoczywaniem w niebie, czy też przeciwnie - wejściem
w inną sferę wrażeń?! Same zagadki dokoła tej sprawy. Na
olbrzymiej scenie życia, jak mówią niektórzy myśliciele, wszędzie
króluje niepodzielnie cierpienie, wszędzie żądło bólu
i niedostatku przyspiesza tempo okrutnego tańca życia i śmierci.
Zewsząd wzbija się okrzyk istot ginących w przepaści
nieznanego. Dla nich życie jest ustawiczną bitwą, sława,
bogactwo, piękność, talent - królestwem jednodniowym. Przy-
- 12 -
chodzi śmierć, kosi bujne kwiaty i pozostawia zwiędłe łodygi.
Śmierć to wciąż stawiany przed nami znak zapytania, pierwsze
pytanie, z którym wiążą się niezliczone inne, a nad rozwiązaniem
którego biedziły się wieki, piętrząc całe systemy
filozoficzne.
Pomimo tylu wysiłków myśli, mroki otaczają nas dotąd.
Epoka nasza porusza się w pustce i ciemnościach, szukając na
próżno lekarstwa na swe dolegliwości. Postęp materialny jest
olbrzymi, a jednak wśród nagromadzonych przez cywilizację
bogactw można umrzeć z nędzy. Człowiek nie stał się ani lepszy,
ani szczęśliwszy. Żaden ideał wyższy, żadne jasne pojęcie
o przeznaczeniu nie podtrzymuje go w znojnym trudzie; stąd
jego upadek moralny, nadużycia i bunt. Wiara przeszłości
zagasła, zastąpił ją sceptycyzm i materializm, które podmuchami
swymi podsycają płomień namiętności i żądz. Grozi to
rozruchami społecznymi.
Niekiedy człowiek udręczony widowiskiem życia i niepewnością
przyszłości obraca wzrok ku niebu i pyta o prawdę.
Zapytuje, bada przyrodę i swój własny umysł. Szuka w wiedzy
jej tajemnic, w religii entuzjazmu. Natura jednak zdaje się być
niemą, a odpowiedzi uczonego i księdza nie wystarczają jego
rozumowi i sercu. Przecież istnieje rozwiązanie tych zagadnień,
rozwiązanie większe, bardziej uzasadnione, więcej pociechy
dające niż jakakolwiek inna doktryna czy filozofia dni dzisiejszych,
a oparte na trwałych podstawach: na świadectwie
zmysłów i doświadczeniu rozumu.
Właśnie w chwili gdy materializm dosięgnął końca swego
rozwoju, szerząc wszędzie ideę niebytu, ukazuje się nowa
wiedza, nowa wiara, oparta na faktach. I myśl chroni się w niej,
znajdując tu nareszcie poznanie wiecznych praw postępu
i sprawiedliwości. Rozkwitają idee, które uważano za martwe,
- 13 -
choć drzemały tylko, i obiecują nam odrodzenie intelektualne
i moralne. Doktryny będące duszą cywilizacji minionych
pojawiają się na nowo, a liczne zjawiska, lekceważone dotąd,
których doniosłość jednak zaczynają niektórzy uczeni uznawać,
służą za sprawdzian ich wartości. Stosowanie magnetyzmu,
hipnotyzmu, sugestii, a bardziej jeszcze badania, jakie
przeprowadzili Crookes, Russel, Wallace, Lodge, Aksakow,
Paul Gibier, de Rochas, Myers, Lombroso i inni nad faktami
z dziedziny psychicznej, dostarczają nowych danych do rozwikłania
wielkiej zagadki. Rozszerzył się horyzont, ukazując nowe
formy istnienia tam, gdzie nie myślano ich szukać. Z badań
tych, poszukiwań i odkryć wyłania się nowe pojęcie świata
i życia oraz znajomość praw najwyższych, potwierdzenie
sprawiedliwości i ładu wszechświata, budzące w sercu człowieka,
wraz z mocniejszą wiarą w przyszłość, głębokie poczucie
obowiązku i szczere przywiązanie do bliźniego.
Tę właśnie naukę, zdolną przekształcić oblicze społeczeństw,
ofiarować chcemy wszystkim badaczom bez różnicy. Głosiły ją
liczne już dzieła. Poczytywaliśmy sobie za obowiązek streścić ją
na tych kartach w trochę odmiennej formie, by służyła tym,
którym dokuczyło życie na ślepo, bez samoznajomości, których
nie zadowalają zdobycze cywilizacji materialnej, bo dążą do
celów podnioślejszych. Dla was szczególniej, synowie i córki
ludu, książkę tę napisałem, dla was, robotnicy, których droga
życia jest przykra, istnienie trudne, a niebo ciemniejsze i sroższy
wicher przeciwności. Księga ta nie zawiera całej wiedzy - mózg
ludzki nie jest zdolny jej pojąć - może być ona wszakże jednym
szczeblem wyżej ku prawdziwemu światłu. Dowodząc wam, że
życie nie jest ironią losu lub wynikiem głupiego przypadku, lecz
skutkiem słusznego i sprawiedliwego prawa, otwierając oczom
waszym promienne perspektywy przyszłości, książka wskaże
- 14 -
wam szlachetniejsze pobudki do czynu, rzuci promień nadziei
w noc waszych zwątpień, wesprze w doświadczeniu ciężkim
i nauczy nie drżeć przed śmiercią. Otwórzcie ją z ufnością,
czytajcie z uwagą, bowiem pochodzi ona od człowieka, który
ponad wszystko pragnie waszego dobra!
Być może wielu z was odrzuci nasze wnioski, może kilku
zaledwie je przyjmie. Nic to! Nie gonimy za powodzeniem.
Jedna pobudka nami kieruje: poszanowanie i miłość prawdy.
Jedno dążenie nas ożywia: aby duch nasz nieśmiertelny,
zrzuciwszy powłokę ziemską, mógł sobie powiedzieć: Pobyt
mój tu na dole nie był bezpłodny, jeżeli ukoiłem choć jeden ból,
oświeciłem choć jeden umysł, szukający prawdy, jeżeli choć
jedną zasmuconą i chwiejącą się duszę pokrzepiłem.
Szlachetnym i wielkim duchom, które mi objawiły dostojną
tajemnicę przeznaczenia, prawo postępu w nieśmiertelności;
których nauki wzmocniły we mnie poczucie sprawiedliwości,
cześć dla obowiązku i pragnienie mądrości; których glosy
rozwiały me zwątpienie, uśmierzyły niepokój; duszom wspaniałym,
które darzyły mnie pociechą w cierpieniu, wspierały w walce,
które myśl moją uniosły do świetlanych wyżyn, gdzie króluje
prawda, poświęcam te karty.
.
Część pierwsza
Wierzenia i przeczenia

Rozdział 1
Doktryna tajemna. Religie
Kiedy obejmiemy przeszłość jednym rzutem oka, kiedy
zbudzimy wspomnienie zagasłych wierzeń i religii, doznajemy
uczucia zawrotu na widok krętych dróg, jakimi biegła myśl
ludzka. Wolny jest jej pochód. Zrazu najlepiej się czuje
w ciemnych kryptach Indii, w podziemnych świątyniach Egiptu,
katakumbach Rzymu, w półmroku katedr; lubuje się
w miejscach ponurych, przedkłada ciężką atmosferę szkół, ciszę
klasztorów nad światło nieba, nad wolne przestrzenie, nad
badanie przyrody.
Pobieżny rzut oka na wierzenia i przesądy przeszłości,
powierzchowne porównanie ich wywoła w nas zwątpienie. Jeśli
wszakże odchylimy nieco zasłonę zewnętrzną, jaka kryła przed
tłumami wielkie tajemnice, jeżeli przenikniemy do sanktuarium
idei religijnej, zastanowi nas fakt doniosłego znaczenia. Ceremonie
tych kultów, ich formy materialne obliczone były na
pobudzenie wyobraźni ludów. Po odrzuceniu zasłony religie
starożytne ukazywały swe właściwe oblicze, przybierały charakter
podniosły, zarazem naukowy i filozoficzny.
Nauczanie ich było dwojakie: z jednej strony publiczne
i zewnętrzne, z drugiej tajemne, wewnętrzne, dla samych
poświęconych. Dzięki cierpliwym badaniom i licznym od-
19 -
kryciom epigraficznym* dało się ono w ostatnich czasach
odtworzyć w głównych zarysach. Odtąd rozwiały się mroki
otaczające dawne religie i rozbłysło z nich światło prawdy.
Zdobyto dowód, że wszystkie religie przeszłości wiążą się
z sobą, opierając się na jednej i tej samej doktrynie, przekazywaniej
w ciągu stuleci długiemu szeregowi mędrców i myślicieli.
Wszystkie wielkie religie miały dwa oblicza - widoczne
i ukryte; jedno ukazywało formę, literę rzeczy, w drugim taił się
duch. Pod symbolem materialnym ukrywało się głębokie
pojęcie. Bramanizm w Indiach, hermetyzm w Egipcie, politeizm
grecki, nawet chrześcijaństwo w swym zaraniu stosowały tę
metodę. Oceniać je według pospolitej strony zewnętrznej to to
samo, co chcieć ocenić wartość moralną człowieka według
odzieży. Chcąc je poznać, trzeba zgłębić ich myśl podstawową,
skąd czerpią natchnienie, trzeba z kłębka mitów i dogmatów
wysnuć pierwiastek twórczy, dający im silę i życie. Wówczas
odnajdziemy jedną doktrynę najwyższą i niewzruszoną, której
słabym i przemijającym odzwierciedleniem, zastosowanym do
wymagań czasu i środowiska, są religie ludzkie.
Epoka nasza wytworzyła czysto zewnętrzne i materialne
pojęcie o wszechświecie. Nauka współczesna ograniczyła poszukiwania
swe do zgromadzenia największej ilości faktów, by
stąd wnioskować o prawach. Rezultaty zdobywa cudowne. Za
to jednak wyrzeka się na zawsze poznania zasad najwyższych,
przyczyn pierwszych i samej prawdy. Wymykają jej się nawet
i przyczyny drugorzędne. Dziedzina życia niewidzialnego przerasta
sferę, którą obejmują zmysły; a tam to właśnie panują owe
przyczyny, z których dostrzegamy tylko same wynikające
skutki.
* Zob. Max Muller, Essais sur christoire des religions Saint-Yves d'Alveydze
la Mission des Juifs; Ed. Schure, les Grands Inities.
- 20 -
Starożytność w zupełnie inny sposób patrzyła na rzeczy.
Mędrcy Wschodu i Grecji nie gardzili badaniem natury zewnętrznej,
ale poszukując zasad wiecznych, badali przede wszystkim
duszę, jej potęgi wewnętrzne. Dusza była dla nich księgą,
gdzie tajemniczymi głoskami zapisują się wszystkie prawa,
każda istota rzeczy. Przez wnikanie w siebie w trakcie długich
rozmyślań, przez skupienie swych zdolności wznosili się do
przyczyny przyczyn, do zasady, od której pochodzą istoty
i rzeczy. Wrodzone prawa rozumowania mówiły im o ładzie
i harmonii w przyrodzie, a badanie rzeczy dawało im klucz do
zagadnień życia.
Wierzyli oni, że dusza jest najdoskonalszym narzędziem
poznania, bo umieszczona na rubieży świata widzialnego
i niewidzialnego, materialnego i duchowego, może je oba
przenikać i śledzić. Zależnie od stopnia swego rozwoju i czystości
odbija słabiej lub silniej promienie ogniska Bożego. Rozum
i sumienie nie tylko przewodniczą naszym czynom i sądom, są
one zarazem najpewniejszymi środkami osiągnięcia i posiadania
prawdy.
Całe życie wtajemniczonych upływało na tych poszukiwaniach.
Tam nie poprzestawano, jak za dni naszych, na przygotowaniu
młodzieży do walki życiowej i do obowiązków przez
pospieszne studia, źle przetrawione i niewystarczające. Adeptów
dobierano i przygotowywano od dzieciństwa do stanu,
w którym mieli żyć; później stopniowo wznoszono ich umysł do
szczytów, z których już można sądzić życie i panować nad nim.
Zasady wiedzy tajemnej powierzano im tylko w miarę rozwoju
inteligencji i zalet moralnych. Wtajemniczenie było całkowitym
przeistoczeniem charakteru, rozbudzeniem uśpionych zdolności.
Adept nie uczestniczył w wielkich misteriach, gdzie objawiano
prawa najwyższe, dopóki nie stłumił w sobie ognia
namiętności, nie opanował nieczystych żądz i nie skierował
wszystkich porywów swej istoty ku pięknu i dobru. Wówczas
dopiero zdobywał pewną władzę nad przyrodą i mógł porozumiewać
się z niewidzialnymi potęgami wszechświata.
Co do tego punktu nie ma się żadnej wątpliwości, o czym
świadczą wzmianki historyczne o Apoloniuszu z Tyany, o Szymonie
Magu i akty rzekomo cudowne, dokonywane przez
Mojżesza i Chrystusa. Wtajemniczeni znali naturę sił fluidycznych
i magnetycznych. Zjawiska somnambulizmu i psychizmu,
tak dręczące dzisiejszych uczonych, niezdolnych ani ich wyjaśnić,
ani pogodzić z uprzedzeniem teorii,* wiedza wschodnich
świątyń zgłębiła dokładnie i wszystkie klucze od nich posiadała.
Tu znajdowała środki do różnych czynów i wystąpień niepojętych
dla pospólstwa, a których rozwiązanie znajdziemy łatwo
w teorii zjawisk spirytystycznych.
Wiedza współczesna drogą doświadczeń fizjologicznych doszła
do progu tego świata okultystycznego, znanego starożytnym.
Dotąd nie śmiała tam wejść otwarcie, lecz bliski już dzień,
kiedy siłą rzeczy i za przykładem odważniejszych będzie
zmuszona to uczynić. Wówczas przekona się, że w faktach tych,
podlegających surowym prawom, nie ma nic nadprzyrodzonego,
a przeciwnie, nieznana strona natury, przejaw sił subtelnych,
nowy rys życia wypełniającego nieskończoność.
Przechodząc od faktów do zasad - możemy naszkicować
główne zarysy doktryny tajemnej. Według niej życie jest
ewolucją - w czasie i przestrzeni - ducha, jedynej rzeczywistości
niezmiennej. Materia jest jego przejawem niższym, formą
zmienną. Istotą najdoskonalszą, źródłem wszystkich istot, jest
Bóg, zarazem jeden i trojaki, esencja i treść życia, w którym
* Zobacz Ochorowicz, la Suggestion mentale.
- 22 -
utożsamia się cały wszechświat. Stąd deizm trójcowy, który
z Indii i z Egiptu przeszedł przerobiony do nauki chrześcijańskiej,
która z trzech pierwiastków istoty uczyniła trzy osoby.
Dusza ludzka i cząsteczka wielkiej duszy jest nieśmiertelna.
Rozwija się ona i postępuje z powrotem do swego Twórcy przez
liczne istnienia na przemian ziemskie i duchowe oraz przez
nieustanne doskonalenie się. We wcieleniach ziemskich dusza
stanowi człowieka, który przez swą trojaką naturę, tj. ciało
fizyczne, ciało fluidyczne i duszę, wyobraża mikrokosmos,
mały światek, zmniejszone odbicie makrokosmosu, czyli Wielkiego
Wszystkiego. Oto dlaczego może odnaleźć Boga w głębinach
swej istoty, wnikając w siebie, badając i rozwijając
zdolności utajone, rozum i sumienie. W życiu wszechświata są
dwa prądy: inwolucja, czyli cofnięcie się ducha w materię przez
tworzenie się indywidualności, i ewolucja, czyli stopniowe
przechodzenie przez łańcuch istnień do jedni Boskiej.
Z filozofią tą łączyła się cała grupa nauk: nauka liczb, czyli
matematyka święta, teogonia, kosmogonia, psychologia i fizyka.
Stosowano w nich metodę indukcyjną i doświadczalną,
które zlewając się i kontrolując nawzajem, tworzyły imponującą
i harmonijną całość.
Nauczanie to otwierało przed myślą tak rozległe horyzonty,
że mogły zachwiać umysł słabiej przygotowany. Przeznaczano
je też dla silnych. Widok nieskończoności niepokoi i oszałamia
dusze wątłe - odważne i silne zaś krzepi i rozwija. Z poznania
praw najwyższych czerpią one wiarę trwałą, pociechę w nieszczęściu
i ufność w życie dalsze. Poznanie to wyrabia współczucie
dla słabych, dla tych wszystkich, którzy obracają się
jeszcze w niższych kręgach istnienia z powodu swej niewiedzy
i namiętności, uczy także tolerancji dla wszystkich wierzeń.
- 23 -
Wtajemniczony umiał zjednoczyć się z każdym i z każdym się
modlić. Składał on hołd Brahmie w Indiach, Ozyrysowi
w Memfisie i Jowiszowi na Olimpie, jako słabym wyobrażeniom
potęgi doskonałej, kierowniczki dusz i światów. Tak
prawdziwa religia ogarnia wszystkie wierzenia, nie potępiając
żadnego.
Nauczanie w świątyniach stworzyło ludzi nadzwyczajnych,
o podniosłych zapatrywaniach i zdolnych do wielkich dzieł.
Imiona tej elity myślicieli i działaczy spotykamy w historii. Stąd
wyszli wielcy reformatorzy, założyciele religii, żarliwi siewcy
nowych idei, jak Kriszna, Zoroaster, Hermes, Mojżesz, Pitagoras,
Platon, Jezus, wszyscy, którzy pragnęli uprzystępnić
tłumom cudowne prawdy, jakie ich samych podniosły, Rozrzucali
Oni po świecie nasiona zapładniające dusze, ogłosili
niewzruszone prawo moralne, wszędzie i zawsze to samo.
Uczniowie jednak nie umieli przechować w całości dziedzictwa
swych Mistrzów i po ich śmierci wypaczyli nie do poznania
przekazaną sobie naukę. Większość ludzi niezdolna była pojąć
rzeczy ducha, toteż religie szybko utraciły swą pierwotną
czystość i prostotę, a wielkie prawdy utonęły w drobiazgach
materjalnego objaśnienia. Nadużyto symboli mających działać
na imaginację wiernych i wkrótce symbol przesłonił, zgłuszył
ideę - matkę.
Prawda podobna jest do kropli deszczu, drżącej na brzegu
gałęzi. Dopóki tam wisi, odbija blask dnia jak czysty diament,
lecz padłszy na ziemię zaraz miesza się z nieczystością. Wszystko
co otrzymujemy z góry, kala się w zetknięciu'z Ziemią.
Człowiek wniósł swe namiętności, swą nędzę moralną aż do
wnętrza świątyń. Dlatego w każdej religii prawda, ten dar
niebios, miesza się z błędem, spuścizną Ziemi.
- 24 -
* * *
Zapytujemy się nieraz, czy religia jest potrzebna. Pojęta
właściwie, religia* powinna być łącznikiem, wiążącym ludzi ze
sobą, a przez jedność myśli spajającym ich wszystkich z Najwyższą
Zasadą rzeczy.
Jest w duszy uczucie wrodzone, które każe jej dążyć do ideału
doskonałości, utożsamianego przez nią z dobrem i sprawiedliwością.
Gdyby to najszlachetniejsze uczucie łączyło się
z wiedzą, rozumem, gdyby opierało się na swobodzie sumienia,
dałoby hasło do wielu pięknych i wielkich czynów; zaćmione
jednak, zmaterializowane, wykrzywione, stało się wskutek
starań teokracji aż nazbyt często narzędziem egoistycznego
panowania.
Religia jest potrzebna i zniszczyć się nie da, czerpie bowiem
rację swego bytu w samej naturze istoty ludzkiej, streszcza
i wyraża jej najwznioślejsze porywy. Jest także wyrazem praw
wiecznych i jako taka zlać się powinna z filozofią, by wyrwać ją
z dziedziny teorii do żywego czynu.
Chcąc jednak wywierać wpływ zbawienny, podnosić i rozwijać,
religia musi ściągnąć z siebie wiekami narzucane przebranie.
Zniknąć powinna nie jej zasada, lecz formy zewnętrzne,
materialne. Rzeczy tak odmiennych mieszać nie należy.
Prawdziwa religia to nie zewnętrzny przejaw, to uczucie,
a istotna świątynia Wiecznego w sercu ludzkim jest wzniesiona.
Nie można religii zamknąć w przepisach i ceremoniach. Nie
wymaga ona formułek, obrazów, mało ją obchodzą podobizny
i rytuały, a dogmaty ocenia według ich wpływu na udoskonalenie
społeczności. Religia prawdziwa ogarnia wszystkie
* Z łacińskiego religare: łączyć, jednoczyć.
- 25
kulty, wszystkie kapłaństwa, a wzniósłszy się ponad nie, głosi
im: Prawda jest wyżej!
Trzeba jednak rozumieć, że nie wszyscy ludzie zdolni są
wzbić się do tych szczytów duchowych - co nakazuje nam
tolerancję i życzliwość. Jeśli za właściwe uważamy, by odrywać
dusze mocniejsze i lepsze od pospolitych stron religii, nie
rzucajmy kamieni w poprzek drogi dusz cierpiących, słabych,
niezdolnych do pojęć oderwanych, a którym jednak ich prosta
wiara daje pokrzepienie i oparcie.
W każdym razie ilość szczerze wierzących zmniejsza się z dnia
na dzień. Idea Boga, niegdyś prosta i wielka, została przeinaczona
w duszach przez obawę piekła i straciła swą potęgę. Nie
mogąc wzbić się do Absolutu, niektórzy ludzie uznali za
potrzebne skroić go według swojej formy i miary pojmowania.
I w ten sposób obniżyli Boga do swego poziomu, przypisując
mu ludzkie namiętności i błędy, zwężając naturę i wszechświat
i przez pryzmat swej ciemnoty łamiąc czysty promień prawdy
na rozliczne barwy.
Czyste pojęcia religii przyrodzonej zostały dowolnie zaćmione.
Fantazja i zmyślenie natworzyły błędów, a te, raz
utkwiwszy w dogmacie, stały się zawadą na drodze ludów. Ci
właśnie, którzy uważali siebie za strażników światła, przygasili
je, a ciemności, którymi chcieli otoczyć innych, stały się w nich
i dokoła nich. Dogmaty skaziły poczucie religijne, a interes
kasty wypaczył poczucie moralne. Stąd wyrosły przesądy,
nadużycia, praktyki bałwochwalcze, które tylu odstręczyły od
wiary.
Zwrot jednak daje się już odczuć. Religie coraz bardziej
słabną, zesztywniawszy jak mumie pod swymi bandażami, gdy
wszystko dąży naprzód dokoła nich. Straciły też niemal cały
wpływ na obyczaje i życie społeczne i czeka je śmierć; ale jak
- 26 -
wszystko inne, tak samo i religie umierają, by się odrodzić.
Zmienia się i rozszerza z biegiem czasu pojęcie o prawdzie, jakie
ludzie sobie urabiają. Oto dlaczego religie, jako przejaw
czasowy prawdy wiecznej, muszą przekształcić się, gdy dokonują
swego zadania i przestaną odpowiadać potrzebom ludzkości
i jej postępowi. Gdyż w miarę posuwania się po drodze,
ludzkość wymaga nowych pojęć, wyższego ideału i znajduje
takowe w okryciach naukowych i w rosnącej wciąż intuicji
myśli.
Doszliśmy do takiej chwili w historii, kiedy postarzałe religie
chwieją się, a zbliża się wiosna filozoficzna i społeczna. Postęp
materialny i intelektualny domaga się pestępu moralnego. Cały
świat natchnień budzi się w głębinach dusz, poszukuje swej
formy, by wyłonić się do życia. Uczucie i rozum, dwie wielkie
siły niezatracalne jak sam duch ludzki, którego są przymiotami,
siły dotąd wrogie sobie, mącące harmonię społeczeństwa swoją
spornością, zdążają nareszcie do porozumienia. Religia powinna
wyzbyć się charakteru dogmatycznego i kapłańskiego, aby
stać się naukową; nauka uwolni się z więzów materialnych, by
prześwietlić się promieniem Boskim. Zjawia się nowa nauka
z dążeniami idealistycznymi, a metodą pozytywną i doświadczalną,
opierająca się o niezbite fakty. Na jej gruncie pojednają
się na pozór sprzeczne i wrogie systemy filozoficzne, naturalizm
i spirytualizm. Jako potężna synteza ogarnie ona i połączy
wszystkie rozliczne poglądy na świat i życie.
Będzie to wskrzeszenie znanej w przeszłości doktryny tajemnej,
ale w doskonalszej formie i dostępnej już dla wszystkich,
nadejście religii przyrodzonej, czystej i prostej. Religia zamieni
się w czyn, w gorące pragnienie dobra; całopaleniem będzie
ofiara z naszych namiętności, doskonalenie ducha ludzkiego.
- 27 -
Taka będzie religia najwyższa, powszechna, jasna, w łonie
której jak rzeki w oceanie zatoną wszystkie religie przemijające,
sprzeczne, siejące nieraz niezgodę w ludzkości.
Rozdział II
Indie
Mówiliśmy, że doktryna tajemna znajdowała się w założeniu
wszystkich wielkich religii, w świętych księgach wszystkich
ludów. Skąd ona pochodzi? Gdzie jej źródło? Kto pierwszy ją
począł, potem zapisał? Najstarożytniejsze pismo jaśnieje na
niebiosach.* Te światy gwiezdne, które cichymi nocami sieją
łagodną światłość, stanowią wieczne pismo Boże, o którym
wspomina Dupuis w swej pracy o pochodzeniu kultów. Ludzie
musieli je odczytywać zapewne na długo przed umiejętnością
pisania, ale pierwsze księgi, w których zapisano wielką doktrynę,
to Wedy. W Wedach, których wieku nie można było
ustalić, kształtowała się pierwotna religia Indii, religia patriarchalna,
prosta jak istnienie człowieka wolnego od żądz, żyjącego
pogodnym, silnym życiem na łonie wspaniałej przyrody
Wschodu.
Hymny Wedy swą podniosłą moralnością, polotem ducha
dorównują najpiękniejszym poematom wszystkich czasów.
Czczą one Agni, ogień, symbol wiecznej męskości czyli ducha
stworzyciela; Soma, płyn ofiary, symbol wiecznej kobiecości,
duszy świata, substancji eterycznej. W zespoleniu doskonałym
28
* Znaki zodiaku
dwa te zasadnicze pierwiastki wszechświata stanowią istotę
najwyższą, Zyaus, Boga.
Istota najwyższa czyni z siebie ofiarę i rozdziela się, by
wytworzyć życie powszechne. Tak więc światy i istoty, wyszedłszy
z Boga, przez nieustanną ewolucję wracają do Boga. Tak
powstała teoria upadku i ponownego wznoszenia się dusz,
którą odnajdujemy na Wschodzie.
Kult wedycki polega na ofierze ognia. O wschodzie słońca
głowa rodziny, zarazem ojciec i kapłan, zapalał święty ogień na
ołtarzu z ziemi, a z ogniem wzbijała się w błękity modlitwa
radosna, wezwanie wszystkich do mocy żywej, jedynej, osłoniętej
przezroczystym welonem natury.
Kiedy ofiara się sprawiała, mówią Wedy, duchy wyższe,
Asouras i Pitri, dusze przodków, otaczają uczestników i łączą
się z nimi w modlitwach. Tak więc wiara w duchy sięga
pierwszych wieków świata.
Wedy stwierdzały nieśmiertelność duszy i reinkarnację:
„O Agni, jest w człowieku nieśmiertelną cząstką, ją ogrzej
swymi promieniami, rozpłomień swym ogniem! Skąd urodziły
się dusze? Jedne przybywają do nas i wracają, inne wracają tu
i odchodzą".
Wedy są monoteistyczne; zza alegorii spotykanych na każdej
stronicy przejrzyście wyziera obraz przyczyny najpierwszej,
której imienia otoczonego świętą czcią nie wolno było wymówić
pod karą śmierci Bóstwa; drugorzędne czyli devas uosabiały
niższych pomocników Istoty Boskiej, siły przyrody i cnoty
moralne. Z nauki Wed wynikał cały ustrój społeczeństwa
pierwotnego, poszanowanie kobiety, kult przodków, władza
wyborcza i patriarchalna.
W epoce wedyjskiej nad brzegiem rzek i jezior lub w samotności
lasów anachoreci, rishis, spędzali dni w odosobnieniu.
- 29 -
Wykładowcy wiedzy okultystycznej i doktryny tajemnej Wed
znali już wtedy utajone władze ducha, przekazywane z wieku na
wiek, a którymi dziś posługują się fakirzy i joginowie. Z tego
bractwa pustelników wyszła myśl twórcza, która uczyniła
z Bramanizmu największą teokrację.
Kriszna, wychowany przez ascetów w głębinach lasów
cedrowych u stóp śnieżnych Himalajów, tchnął swego ducha
w wierzenia hinduskie. Wielka ta postać ukazuje się w historii
jako pierwszy Boski wysłannik, pierwszy reformator religijny.
Odrodził on naukę wedyjską, opierając ją na idei Trójcy, duszy
nieśmiertelnej w kolejnych jej przeżyciach. Zapieczętowawszy
swe dzieło krwią własną, porzucił ziemię, zostawiając Indiom
idealne pojęcie wszechświata i życia, jakim żyły dalej miliony
lat.
Nauka jego pod różnymi nazwami rozszerzała się po świecie
przez liczne wędrówki ludów, ciągnące głównie z wyższej części
Indii. Ta święta ziemia jest nie tylko macierzą ludów i cywilizacji,
jest ona także ogniskiem natchnień religijnych.
Kriszna otoczony grupą uczniów przebiegał miasta, głosząc
swą naukę.
„Ciało -mówił on -powłoka duszy, w której ona przebywa,
jest rzeczą skończoną, lecz dusza, która w niej zamieszkuje, jest
niewidzialna i wieczna.
Los duszy po śmierci stanowi tajemnicę odrodzeń. Jak
otchłań Niebios uwidocznia się w promieniach gwiazd, tak
otchłań życia się wyjaśnia w świetle tej Prawdy.
Kiedy ciało jest rozluźnione, kiedy mądrość ma przewagę,
dusza ulatuje w sfery tych czystych istot, które świadome są
Najwyższego. Jeżeli namiętność zapanuje, dusza znów wraca,
by zamieszkiwać pośród tych, którzy przywiązani są do rzeczy
- 30
ziemskich. Tak samo dusza omroczona przez materię zostanie
przyciągnięta przez ciało istot nierozsądnych.
Każde odrodzenie, szczęśliwe czy nieszczęśliwe, jest wynikiem
czynów dokonanych w życiach przeszłych.
Jest wszakże tajemnica większa jeszcze. Aby dojść do doskonałości,
trzeba zdobyć wiedzę Jedności, która przewyższa
mądrość; trzeba wznieść się do istoty Boskiej, która przewyższa
duszę i inteligencję. Ta istota Boska jest także w każdym z nas.
Nosisz w sobie samym przyjaciela wzniosłego, którego nie
znasz, Bóg przebywa bowiem we wnętrzu każdego człowieka,
lecz mało kto umie go odszukać. Człowiek, który ze swych
pragnień i czynów składa ofiarę Istocie, z której pochodzą
pierwiastki wszystkich rzeczy i która stworzyła wszechświat,
otrzymuje przez tę ofiarę doskonałość, bo kto w sobie samym
znajduje szczęście swoje i radość i w sobie samym także światło
swoje, jedno stanowi z Bogiem. Otóż, wiedzcie o tym, dusza,
która odnalazła Boga, wyzwolona jest z odrodzenia i śmierci, ze
starości i cierpienia i pije wodę nieśmiertelności".*
O swojej własnej naturze i o misji Kriszna mówił słowami,
nad którymi warto się zastanowić. Zwracając się do uczniów
swoich:
„Ja i wy, mieliśmy już wiele narodzin. Moje mnie są tylko
znane, lecz wy nie znacie nawet swoich. Jakkolwiek z natury
swojej nie podlegam już narodzinom i śmierci, ilekroć przecież
cnota w świecie upada, a występek i niesprawiedliwość biorą
górę, czynię się wówczas widzialnym i tak ukazuję się z wieku
na wiek dla ocalenia sprawiedliwego, dla pokarania złego
i naprawienia cnoty.
* Bhagavad-gjta.
- 31 -
Odsłoniłem wam wielkie tajemnice. Mówcie o nich tylko
z tymi, którzy będą zdolni je zrozumieć. Wy jesteście wybrańcy,
widzicie cel, tłum dostrzega tylko kawałek drogi".*
Tymi słowami została ustanowiona doktryna tajemna. Mimo
że ulegnie ona wielu kolejnym przeróbkom, pozostanie
zawsze źródłem życia, skąd pić będą w ciszy i cieniu wszyscy
wielcy myśliciele starożytności.
I moralność Kriszny niemniej była czysta:
„Cierpienia, które zadajemy bliźniemu, pójdą za nami, jak
idzie cień za naszym ciałem. Na wadze niebieskiej zaważą
najwięcej czyny, które natchnie nam miłość bliźnich naszych.
Jeśli przestajesz z dobrymi, przykład twój będzie bez korzyści,
nie lękaj się żyć pośród złych, by sprowadzić ich do dobrego.
Człowiek cnotliwy podobny jest do olbrzymiego drzewa,
w którego dobroczynnym cieniu rośliny czerpią orzeźwienie
i życie".
Mowa jego stawała się wzniosłą, gdy mówił o poświęceniu
i wyrzeczeniu się:
„Człowiek uczciwy musi padać pod razami złych jak drzewo
sandałowe, które udziela swego zapachu ścinającej go siekierze".
Kiedy sofiści prosili go o wytłumaczenie natury Boga,
odpowiedział:
„Tylko przestrzeń i nieskończoność mogą pojąć nieskończone.
Bóg sam pojąć może Boga".
Mówił jeszcze:
„Nic z tego, co Jest, nie może zginąć, bo wszystko, co Jest,
zawiera się w Bogu. Toteż mądrzy nie opłakują ani żywych, ani
umarłych, gdyż ja nigdy nie przestawałem być, ani ty, ani żaden
* Bhagavad-gita.
- 32 -
człowiek, i nigdy nie przestaniemy być, my wszyscy, poza
granicami życia obecnego".*
O obcowaniu z duchami:
„Dusze czyniące tylko dobro zdobywają na długo przed
rozłączeniem się z powłoką śmiertelną zdolność rozmawiania
z duszami, które wcześniej przeszły do życia duchowego
(swarga)".**
Tego samego dowodzą i dzisiaj w doktrynie o Pitri. Wywoływanie
zmarłych było zawsze jedną z form ich liturgii.
Takie są zasadnicze punkty nauki Kriszny według ksiąg
świętych, przechowywanych w świątyniach na południu Hindustanu.
Organizację społeczną Indii bramini oparli w zasadzie na
swych pojęciach religijnych. Podzielili oni społeczeństwo na
trzy klasy według systemu trójcowego, powoli jednak organizacja
ta wytworzyła przywileje kapłańskie i arystokratyczne.
Dziedziczenie stanęło jako mur nieprzebyty wobec aspiracji
wszystkich jednostek postronnych. Kobieta wolna i szanowana
za czasów wedyjskich staje się niewolnicą. Społeczeństwo
zakrzepło w sztywnych formach, czego nieuniknionym skutkiem
było chylenie się Indii do upadku. Skamieniawszy
w swych kastach i dogmatach, Indie popadły w sen letargiczny
na podobieństwo śmierci, którego to snu nie zdołały zmącić
nawet najazdy obcych. Czy ockną się kiedy? Odpowie przyszłość.
Bramini, ustaliwszy ład i zorganizowawszy społeczeństwo,
zgubili Indie przez nadmiar ucisku. Osłaniając zaś doktrynę
Kriszny różnymi pospolitymi i materialnymi formami, odjęli jej
- 33 -
* Maha Bharata.
** Bhagavad-gita.
całą powagę moralną. Jeśli rozpatruje się tylko stronę zewnętrzną
i pospolitą braminizmu, jego śmieszne nieraz przepisy,
napuszony ceremoniał, jego zawikłane obrządki, bajki i obrazki,
można go osądzić jako stek zabobonów. Byłoby jednak
błędem oceniać go jedynie według zewnętrznych pozorów.
W braminizmie, jak i we wszystkich religiach starożytnych,
trzeba widzieć dwie strony. Jedna strona to kult i nauczanie
pospolite, pełne fikcji mamiących tłumy, które tą drogą łatwiej
dają się ujarzmić. Do tego rzędu idei należy dogmat metampsychozy,
czyli odradzania się dusz występnych w ciałach
zwierząt, owadów lub roślin. Był to straszak do sterroryzowania
słabych, zręczny system naśladowany potem przez katolicyzm
w jego pojęciach o szatanie, piekle i mękach wiecznych.
Strona druga to nauczanie tajemne, wielka tradycja ezoteryczna,
dająca najwznioślejsze i najczystsze poglądy na duszę, na
jej przeznaczenie, na zagadnienia wszechświata. Aby zebrać te
poglądy, należy przenikać tajemnice pagód, badać znajdujące
się tam rękopisy, pytać uczonych braminów.
* * *
Sześćset lat przed erą Chrystusa pewien syn królewski,
Siakjamuni lub Budda, odczuł głęboki smutek i litość na widok
cierpień ludzkich. Do Indii wkradło się już wówczas zepsucie
wskutek wypaczenia tradycji religijnych i nadużyć chciwej
władzy teokracji. Budda wyrzeka się swych godności i przepychu
życia, opuszcza pałac i zagłębia się w ciszy leśnej. Po
długich latach medytacji wraca i przynosi światu azjatyckiemu
jeśli nie nową wiarę, to przynajmniej nowe pojęcie prawa.
- 34 -
Według buddyzmu* przyczyną zła, bólu, śmierci i odrodzeń
jest pragnienie. Namiętność przykuwa nas do form materialnych
i budzi w nas tysiące potrzeb, ciągle odradzających się,
nigdy nie nasyconych, które chwytają nas w swą tyrańską
władzę. Wyrwać duszę z oplątujących ją więzów pragnienia,
oto podniosły cel życia. Dochodzi się do niego przez rozmyślanie,
powagę i surowość życia, przez stopniowe odrywanie się
od wszelkich rzeczy ziemskich, przez poświęcenie swego , ja",
przez wyzwolenie się spod władzy egoizmu i osobowości.
Największe zło to ciemnota, z której wypływa cierpienie
i nędza, pierwszym więc sposobem do poprawy życia obecnego
i przyszłego będzie zdobycie świadomości. Świadomość obejmuje
znajomość przyrody widzialnej i niewidzialnej, badanie
człowieka i pierwiastków rzeczy. Te są absolutne i wieczne.
Świat, wyszedłszy ze stanu jednolitości mocą własnego działania,
jest w ciągłej ewolucji. Istoty pochodzące od Wielkiego
Wszystkiego, aby rozwiązać zagadnienie doskonałości, nieodłącznej
od stanu wolności, są w drodze powrotu ku dobru
doskonałemu. Przenikają one w świat formy, aby pracować
nad dziełem swego udoskonalenia i podniesienia. Mogą to
osiągnąć przez wiedzę - mówią Upaniszady; mogą dokonać
tego przez miłość - mówi Purana. Wiedza i miłość to dwa
zasadnicze czynniki wszechświata. Dopóki istota nie zdobyła
miłości, skazana jest na podjęcie łańcucha odrodzeń ziemskich.
Pod wpływem takiej nauki zacieśniało się pole działania
instynktu egoistycznego. Istota uczy się obejmować jednakową
miłością wszystko, co żyje i oddycha. A jest to zaledwie jeden
etap w jej rozwoju. Powinna bowiem kochać tylko wieczną
* Leon de Rośny, le Bouddhisme; Buraouf, la Science des religions.
- 35 -
zasadę, z której wszelka miłość wypływa i do której wszelka
miłość musi koniecznie wrócić. Stan taki, to stan nirwany.
Wyrażenie to, rozmaicie tłumaczone, wywołało wiele nieporozumień.
Według tajemnej doktryny buddyzmu nirwana nie
jest utratą indywidualności, zagubieniem się istoty w niebycie,
jak to wykłada Kościół Południa i wielki kapłan Cejlonu; to
zdobycie przez duszę doskonałości, ostateczne wyzwolenie
z wędrówki dusz i odrodzeń na łonie ludzkości.*
Każdy sam tworzy swe przeznaczenie. Zycie obecne z jego
uciechami i bólami jest tylko skutkiem dobrych lub złych
czynów dokonanych dobrowolnie przez istotę w istnieniach
przeszłych. Teraźniejszość tłumaczy się przeszłością, a stosuje
się to nie tylko do całości świata, lecz i do każdej istoty w skład
jego wchodzącej. Karmą nazywa się suma zasług lub przewinień
każdej istoty. W każdym okresie ewolucji karma danej
istoty jest punktem wyjścia dla jej przyszłości, miarą kary lub
nagrody.
„Ja, Budda, który wypłakałem wszystkie łzy moich braci,
którego serce pękało z bólu świata całego, ja uśmiecham się
i raduję, bo jest wolność. Wiedzcie, którzy cierpicie. Ukazuję
wam Prawdę. Wszystko, czym jesteśmy, to rezultat tego, co
myśleliśmy. Opiera się ono na naszych myślach, uczynione jest
z naszych myśli. Jeżeli człowiek mówi i działa według czystej
myśli, szczęście idzie za nim jak cień. Nigdy nienawiść nie ucisza
nienawiści. Jak deszcz przedostaje się do domu źle poszytego,
tak nienawiść przenika do umysłu nierozważnego. Przez
rozwagę, pomiarkowanie samego siebie człowiek tworzy sobie
wyspę, której żadna burza nie spustoszy. Człowiek
* Sinnet, le Bouddhisme esotćrique.
- 36
powraca zbierać plon z tego, co zasiał. Taka jest doktryna
karmy".*
Większość religii zaleca nam dobro ze względu na nagrodę
niebieską. Tkwi w tym pobudka egoistyczna i kramarska,
której nie znajdujemy w buddyzmie.
Trzeba czynić dobrze, mówi Leon de Rośny, gdyż dobro jest
najwyższym celem natury.** Dopiero stosując w życiu przepisy
tego prawa, można osiągnąć istotne zadowolenie, najpiękniejsze,
jakiego doznać może istota wyzwolona z więzów formy
i przynęt pragnienia, nieustannych przyczyn bólu i zawodu.
Współczucie buddysty, jego miłosierdzie ogarnia wszystkie
istoty. Wszystkie w jego oczach przeznaczone są do nirwany.
A przez istoty rozumieć należy zwierzęta, rośliny, a nawet ciała
nieorganiczne. Wszystkie formy życia wiążą się według majestatycznego
prawa ewolucji i transformizmu. Życie pulsuje
w każdym zakątku wszechświata. Śmierć to złudzenie, to
czynnik ułatwiający ciągłe odnawianie i ciągłe przekształcanie.
Piekło - dla wtajemniczonych w doktrynę ezoteryczną - to nic
innego, tylko wyrzuty sumienia i brak miłości. Czyściec jest
wszędzie, gdzie spotyka się formę i ewolucję materii. Jest ona
obecna na naszej ziemi na równi co i w głębinach gwiaździstego
firmamentu.
Budda i jego uczniowie praktykowali dżnani, to znaczy
rozmyślanie, ekstazę. W takim stanie egzaltacji umysł może
porozumiewać się z duszami, które opuściły ziemię.***
Buddyzm egzoteryczny, czyli pospolity, odepchnięty około
VI wieku w dwa krańce Indii po krwawych walkach wywoła-
* Dhammapada.
** La Morale du Bouddhisme.
*** Eug. Bonnemere. 1'Ame et ses manifestations.
nych przez braminów, uległ licznym przekształceniom. Jedna
jego gałąź, Kościół Południa, zdaje się skłaniać do ateizmu
i materializmu. Kościół Tybetu pozostał deistyczny i spirytualistyczny.
Buddyzm stał się religią najliczniejszego państwa na
Ziemi, mianowicie Chin. Jego wierni stanowią dzisiaj trzecią
część zaludnienia kuli ziemskiej. We wszystkich jednak środowiskach,
gdzie się rozszerzył, od Uralu do Japonii, jego
pierwotne tradycje zostały zmienione. I tu, jak wszędzie,
materialne formy kultu zdławiły wysokie dążenia myśli; obrządki,
zabobonne ceremonie, puste formułki, ofiary, bębny
i młynki do modłów zajęły miejsce dawnego nauczania moralnego
i praktykowania cnoty.*
Jednakże zasadnicze nauki Buddy przechowały się w sutrach.**
Mędrcy, spadkobiercy wiedzy i potęg starożytnych ascetów,
także posiadają w całości doktrynę tajemną. Osiedli oni z dala
od tłumu ludzkiego na wyniosłych wzgórzach, skąd płaszczyzna
Indii majaczy w oddali jak przez sen. W tej czystej
atmosferze i milczącej samotności zamieszkują Mahatmy,
posiadacze tajników, usuwających grozę bólu i śmierci. Pędzą
oni dni na rozmyślaniach w oczekiwaniu problematycznej
godziny, gdy stan moralny ludzkości dozwoli im odsłonić swe
tajemnice. Nieszczęściem żaden fakt nie potwierdził dotąd tych
przypuszczeń. Dowód istnienia Mahatmów znajdzie się chyba
w przyszłości.***
* G. Bousąuet, Revue des Deux Mondes 15.1II.1870r.
** Le Lalita Vistara, traduction Foucaux; le Lotus de la Bonne Loi, trąd.
Eug. Burnauf.
*** Sinnet, le Bouddhisme esoterique.
38
Od lat dwudziestu czynione są wielkie wysiłki, aby doktrynę
Buddy rozszerzyć na Zachodzie. Rasa nasza żądna ruchu,
światła, swobody, mało się nadaje do przyswojenia sobie tej
religii wyrzeczenia, z której ludy wschodnie uczyniły doktrynę
dobrowolnego unicestwienia i osłabienia intelektualnego. Buddyzm
w Europie zdobył zaledwie garść inteligencji, która
wyróżnia szczególniej ezoteryzm tybetański. Niektóre jego
punkty otwierają przed umysłem ludzkim osobliwe perspektywy.
Teoria o dniach i nocach Brahmy, manvantara i pralaya,
oparta na starożytnych religiach Indii, zdaje się trochę przeczyć
idei nirwany.
W każdym razie te niezmierzone okresy rozpierzchania
i skupiania, u kresu których wielka przyczyna pierwsza wchłania
wszystkie istoty i zostaje sama, nieruchoma, uśpiona wśród
rozwianych światów, oszałamia umysł ludzki. Teoria siedmiu
pierwiastków tworzących człowieka i siedmiu planet,* wśród
których toczy się koło życia w swym dążeniu wzwyż, jest
poglądem oryginalnym, godnym badania.
Jedna rzecz uderza w tej nauce. Prawo miłosierdzia głoszone
przez Buddę jest jednym z najpotężniejszych wezwań ku dobru,
jakie ten świat słyszał. Jednak według orzeczenia Leona de
Rośny jest to Prawo ciche, puste, nie mające nic w założeniu
i pozostało niepojęte dla większości ludu, bo wznieca w nich
pragnienia, a nie przyrzeka żadnej zapłaty.**
Mimo cieni i skaz, buddyzm pozostanie jednym z największych
pojęć religijnych; cały z miłości i równości, przeciwstawia
się ustanowionej przez braminów kastowości. W niektórych
punktach zbliża się wyraźnie do Ewangelii Jezusa z Nazaretu.
* Starożytnym znane było siedem planet naszego układu słonecznego.
** lion de Rośny, la Morale du Bouddhisme.
- 39 -
Rozdział III
Egipt
U progu pustyni wznoszą się piramidy, świątynie, pylony,
cały kamienny las pod ognistym niebem. Zadumane sfinksy
spoglądają w płaskie dale, a ryte w skałach cmentarzyska
skarżą się nad brzegami cichej rzeki na swoje pohańbienie. To
Egipt, ziemia przedziwna, szanowna księga, w której człowiek
nowoczesny zaczyna ledwie sylabizować tajemnicę wieków,
ludów i religii.* Większość badaczy Wschodu twierdzi, że Indie
udzieliły Egiptowi swej wiary i cywilizacji; inni znawcy dowodzą,
że już w epoce bardzo odległej ziemia Izydy posiadała swe
tradycje. Były one dziedzictwem po wygasłej rasie czerwonej,
przybyłej z Zachodu, którą doszczętnie niemal wytępiły kataklizmy
geologiczne i zacięte walki z białymi.** Z tych zamierzchłych
czasów ocałały dwa rzadkie pomniki, świątynia i sfinks
w Gizie, wzniesione przez czerwonych w miejscu, gdzie Nil
wpadał wówczas do morza, a starsze o kilka tysięcy lat od
wielkiej piramidy.***
Odczytując papirusy znajdywane w grobowcach oraz napisy
na stelach, można było odtworzyć historię Egiptu i jednocześnie
starożytną doktrynę słowa-światła, bóstwa o troistej
naturze tj. inteligencji, siły i materii, więc ducha duszy i ciała, co
współbrzmi doskonale z filozofią Indii. Tu jak i tam pod
* Zobacz prace Francois Lenormant i Maspero.
** Zob. Ed. Schure, les Grands Inites; odkrycia Leplongeon i H. Saville
w Środkowej Ameryce i prace Roisel i d'Arbois de Jubainville o Atlantach.
*** Napis z czasów czwartej dynastii (4 000 lat przed Chr.) głosi, że
znaleziono w tej epoce obok wielkiego sfinksa zasypaną piaskami świątynię,
której powstanie gubi się w pomroce czasów (Fr. Lenormant, Histoire d'Orient.
t. II. strona 55).
- 40
pospolitą pokrywą religijnych obrządków znajdujemy ukrytą
tę samą myśl. Dusza Egiptu, tajemnica jego żywotności, jego
roli w historii - to doktryna okultystyczna kapłanów, utajona
w misteriach Izydy i Ozyrysa, a studiowana w głębiach świątyń
przez wtajemniczonych wszelkiego stanu i ze wszystkich krajów.
Święte księgi Hermesa w poważnych słowach podawały
zasady tej doktryny. Stanowiły one obszerną encyklopedię.
Cała wiedza ludzkości mieściła się w nich. Nie wszystkie jednak
do nas dotrwały. Do odtworzenia wiedzy religijnej Egiptu
przede wszystkim posłużyło odczytanie hieroglifów. Świątynie
również są księgami i można rzec o ziemi faraonów, że jej
kamienie mówią.
Champollion był pierwszym uczonym współczesnym, który
odkrył trzy rodzaje pisma w rękopisach i pomnikach egipskich.*
To potwierdzało pogląd starożytnych, że kapłani Izydy
używali trojakiego systemu pisma: pierwsze, d e m o t y c z -
ne, było proste i jasne; drugie, hieratyczne, miało
znaczenie symboliczne, w przenośni; trzecie to hieroglify.
To właśnie Heraklit określał jako pismo mówiące,
znaczące i ukrywające.
Hieroglify z kolei miały znaczenie potrójne i nie dały się
odczytać bez klucza. Stosowano do tych znaków prawo
podobieństwa, rządzące trzema planami: przyrodzonym, ludzkim
i Boskim i pozwalające wyrażać te trzy strony wszystkich
rzeczy przez kombinacje liczb i figur, przedstawiających harmonijną
symetrię i jedność świata. Tym sposobem adept
w pojedynczym znaku odczytywał od razu zasady, przyczyny
i skutki, a język taki miał nad nim moc nadzwyczajną.
* Champollion, 1'Egypte sous les Pharaons.
- 41 -
Kapłan, choćby wyszedł z najniższej klasy społecznej, był
istotnym władcą Egiptu; królowie wybrani i wtajemniczeni
przez niego rządzili krajem tylko pośrednio, jako mandatariusze.
Losami kraju kierowała głęboka mądrość i szeroko
zakreślone cele. Pośród barbarzyńskiego świata, między okrutną
Asyrią a dziką Afryką, ziemia faraonów była tą wyspą,
o którą rozbijała się nawałnica i gdzie przechowywała się czysta
doktryna, cała wiedza tajemna świata starożytnego. Mędrcy,
myśliciele, przywódcy ludów, Grecy, Hebrajcycy, Fenicjanie,
Etruskowie tu przychodzili po naukę. Oni to rozszerzali po
całym wybrzeżu Morza Śródziemnego myśl religijną świątyni
Izydy, z której rozkwitały różne cywilizacje, nieraz wręcz
odmienne, stosownie do charakteru narodu, który tę myśl
przyjął, stając się monoteistyczną w Judei za Mojżesza, a politeistyczną
w Grecji za Orfeusza, lecz zawsze jednolitą w swej
utajonej zasadzie.
Ceremoniał pospolity Izydy i Ozyrysa był tylko błyskotliwym
mirażem, przeznaczonym dla tłumów. Okazałość widowisk
i ceremonii publicznych ukrywała istotne wtajemniczanie,
udzielane w małych i wielkich misteriach. Wtajemniczanie to
otaczano wielu przeszkodami i rzeczywistym niebezpieczeństwem.
Próby fizyczne i moralne były długie i wielorakie.
Wymagano przysięgi milczenia i karano śmiercią najmniejszą
niedyskrecję. Ta straszliwa surowość nadawała religii tajemnej
i samemu wtajemniczeniu nieporównaną siłę i powagę. W miarę
jak adept posuwał się po swej drodze, opadały zasłony,
światło płonęło żywiej, symbole nabierały życia i przemawiały.
Sfinks z głową kobiety na ciele byka, z pazurami lwa
i skrzydłami orła, był to obraz istoty ludzkiej wyłaniającej się
z nizin zwierzęcości, by osiągnąć wyższe warunki istnienia. Tą
wielką zagadką był człowiek noszący na sobie wyraźne ślady
- 42 -
pochodzenia, skupiający wszystkie pierwiastki i siły natury
niskiej.
Dziwaczni bogowie o głowach ptaków, czworonogów lub
węży byli symbolami innych stron życia w jego rozlicznych
przejawach. Ozyrys, bóg słoneczny, i Izyda, wielka przyroda,
czczeni byli wszędzie, lecz ponad nimi był Bóg bez imienia,
o którym rozmawiano z trwogą i głosem przyciszonym.
Neofita musiał przede wszystkim nauczyć się poznania
siebie. Hierofant tak przemawiał do niego:
„O duszo ślepa, uzbrój się w pochodnię tajemnic, a wśród
nocy ziemskiej odnajdziesz swój promienny sobowtór, swą
niebiańską duszę. Idź za tym Boskim przewodnikiem i niech ci
on będzie dobrym geniuszem, gdyż on to dzierży klucze twych
przeszłych i przyszłych istnień".*
U kresu tych prób wtajemniczony, upadając ze znużenia,
wielokrotnie spotkawszy się ze śmiercią, dostrzegał zbliżającą
się postać kobiety, niosącej zwitek papirusu.
Jestem twą siostrą niewidzialną, jestem twą boską duszą,
a oto księga twego żywota. Zawiera ona zapisane stronice
twych istnień przeszłych i białe karty twych przeżyć następnych.
Nadejdzie dzień, kiedy rozwinę je przed tobą. Poznałeś
mnie. Wzywaj mnie, a przybędę!"
Wreszcie na tarasie świątyni pod gwiaździstym niebem,
w obliczu uśpionych Teb czy Memfisu, kapłan opowiadał
adeptowi widzenie Hermesa, przekazywane ustnie od kapłana
do kapłana i wyryte znakami hieroglificznymi na sklepieniach
podziemnych krypt.
* Wezwanie do wtajemniczonych, według Księgi umarłych.
- 43 -
Pewnego dnia Hermes ujrzał przestrzeń, światy i życie
rozwijające się w każdym miejscu. Głos światła wypełniającego
nieskończoność odsłonił mu boską tajemnicę:
„Światło, które widziałeś, to Boska inteligencja, która obejmuje
wszelką rzecz i zawiera wzory wszelkich istot. Ciemność
to świat materialny, gdzie żyją ludzie ziemscy. Ogień, który
wytryska z głębokości, to słowo Boskie; Bóg jest Ojcem, słowo
jest synem, związek ich to życie.
Duch ludzki ma przeznaczenie podwójne: uwięzienie w materii,
wznoszenie się do światła. Dusze to córy niebios, a podróż ta
jest dla nich doświadczeniem. Podczas wcielenia tracą one
wspomnienie swego pochodzenia niebieskiego. Uwięzione
w materii, upojone życiem, rzucają się niby deszcz ognisty
z dreszczem rozkoszy przez sfery cierpienia, miłości i śmierci
w to ziemskie więzienie, gdzie ty sam jęczysz i gdzie życie
niebieskie wydaje ci się ułudnym snem tylko.
Dusze niskie i złe pozostają przykute do ziemi na wielokrotne
przeżycia, ale dusze cnotliwe wzbijają się jednym uderzeniem
skrzydeł do sfer wyższych, gdzie odzyskują widzenie rzeczy
Boskich. Napawają się nimi z jasnowidztwem świadomości
rozświetlonej przez ból, z energią woli zdobytej w walce. Stają
się one świetlane, gdyż posiadają boskość w swym wnętrzu
i promieniują ją w każdym akcie. Skrzep więc swe serce,
o Hermesie, i rozpogódź zamroczonego ducha, podźwigając te
wzloty dusz pnących się po drabinie sfer, wiodącej do Ojca,
gdzie wszystko ma swój koniec, skąd wszystko swój początek
bierze wiekuiście. A siedem sfer mówi wspólnie: Mądrość!
Miłość! Sprawiedliwość! Piękno! Wspaniałość! Wiedza! Nieśmiertelność!"*
* Zobacz: le Pimander, najautentycznkjsza z ksiąg Hermesa Trismegista.
- 44
Kapłan dodawał:
„Rozważ to widzenie. Mieści się w nim tajemnica wszystkich
rzeczy. Im lepiej nauczysz się je rozumieć, tym jego granice
bardziej się rozszerzą. Bo jedno i to samo prawo organiczne
kieruje wszystkimi światami.
Jednak zasłona tajemnicy pokrywa wielką prawdę. Całkowita
wiedza może być objawiona tym tylko, którzy przeszli
przez te same próby, co i my. Prawdę odmierzać należy miarą
inteligencji, zasłaniać ją przed słabymi, których rozum mógłby
się pomieszać, ukrywać przed złymi, którzy uczyniliby z niej
broń niszczycielską. Zamknij ją w swym sercu, niech mówi ona
przez twoje czyny. Wiedza będzie twą siłą, prawo mieczem
twoim, a puklerzem milczenie".
Wiedza kapłanów przewyższała w wielu punktach wiedzę
współczesną. Znali oni magnetyzm, somnambulizm, uzdrawiali
w trakcie wywołanego snu i szeroko stosowali sugestię. To
właśnie nazywali magią.*
Dla wtajemniczonego zdobycie tych władz było celem najwyższym;
emblematem tych potęg była korona magów.
„Wiedz, mówiono mu, co oznacza ta korona. Każda wola,
która zjedna się z Bogiem dla przejawienia prawdy i dokonania
sprawiedliwości, już w tym życiu uczestniczy w Potędze Boskiej
nad istotami i rzeczami, co stanowi nagrodę wiekuistą duchów
wyzwolonych".
Geniusz Egiptu pochłonięty został przez falę najazdów.
Szkoła w Aleksandrii zebrała kilka okruchów, które przekazała
* Diodor z Sycylii i Strabon przytaczają, że kapłani starożytnego Egiptu
umieli pobudzać jasnowidztwo w celu leczniczym. Galien wzmiankuje o świątyni
w pobliżu Memfisu, sławnej z lecznictwa hipnotycznego.
- 45
Pewnego dnia Hermes ujrzał przestrzeń, światy i życie
rozwijające się w każdym miejscu. Glos światła wypełniającego
nieskończoność odsłonił mu boską tajemnicę:
„Światło, które widziałeś, to Boska inteligencja, która obejmuje
wszelką rzecz i zawiera wzory wszelkich istot. Ciemność
to świat materialny, gdzie żyją ludzie ziemscy. Ogień, który
wytryska z głębokości, to słowo Boskie; Bóg jest Ojcem, słowo
jest synem, związek ich to życie.
Duch ludzki ma przeznaczenie podwójne: uwięzienie w materii,
wznoszenie się do światła. Dusze to córy niebios, a podróż ta
jest dla nich doświadczeniem. Podczas wcielenia tracą one
wspomnienie swego pochodzenia niebieskiego. Uwięzione
w materii, upojone życiem, rzucają się niby deszcz ognisty
z dreszczem rozkoszy przez sfery cierpienia, miłości i śmierci
w to ziemskie więzienie, gdzie ty sam jęczysz i gdzie życie
niebieskie wydaje ci się ułudnym snem tylko.
Dusze niskie i złe pozostają przykute do ziemi na wielokrotne
przeżycia, ale dusze cnotliwe wzbijają się jednym uderzeniem
skrzydeł do sfer wyższych, gdzie odzyskują widzenie rzeczy
Boskich. Napawają się nimi z jasnowidztwem świadomości
rozświetlonej przez ból, z energią woli zdobytej w walce. Stają
się one świetlane, gdyż posiadają boskość w swym wnętrzu
i promieniują ją w każdym akcie. Skrzep więc swe serce,
o Hermesie, i rozpogódź zamroczonego ducha, podźwigając te
wzloty dusz pnących się po drabinie sfer, wiodącej do Ojca,
gdzie wszystko ma swój koniec, skąd wszystko swój początek
bierze wiekuiście. A siedem sfer mówi wspólnie: Mądrość!
Miłość! Sprawiedliwość! Piękno! Wspaniałość! Wiedza! Nieśmiertelność!"*
* Zobacz: le Pimander, najautentycznicjsza z ksiąg Hermesa Trismegista.
- 44 -
Kapłan dodawał:
„Rozważ to widzenie. Mieści się w nim tajemnica wszystkich
rzeczy. Im lepiej nauczysz się je rozumieć, tym jego granice
bardziej się rozszerzą. Bo jedno i to samo prawo organiczne
kieruje wszystkimi światami.
Jednak zasłona tajemnicy pokrywa wielką prawdę. Całkowita
wiedza może być objawiona tym tylko, którzy przeszli
przez te same próby, co i my. Prawdę odmierzać należy miarą
inteligencji, zasłaniać ją przed słabymi, których rozum mógłby
się pomieszać, ukrywać przed złymi, którzy uczyniliby z, niej
broń niszczycielską. Zamknij ją w swym sercu, niech mówi ona
przez twoje czyny. Wiedza będzie twą siłą, prawo mieczem
twoim, a puklerzem milczenie".
Wiedza kapłanów przewyższała w wielu punktach wiedzę
współczesną. Znali oni magnetyzm, somnambulizm, uzdrawiali
w trakcie wywołanego snu i szeroko stosowali sugestię. To
właśnie nazywali magią.*
Dla wtajemniczonego zdobycie tych władz było celem najwyższym;
emblematem tych potęg była korona magów.
„Wiedz, mówiono mu, co oznacza ta korona. Każda wola,
która zjedna się z Bogiem dla przejawienia prawdy i dokonania
sprawiedliwości, już w tym życiu uczestniczy w Potędze Boskiej
nad istotami i rzeczami, co stanowi nagrodę wiekuistą duchów
wyzwolonych".
Geniusz Egiptu pochłonięty został przez falę najazdów.
Szkoła w Aleksandrii zebrała kilka okruchów, które przekazała
* Diodor z Sycylii i Strabon przytaczają, że kapłani starożytnego Egiptu
umieli pobudzać jasnowidztwo w celu leczniczym. Galien wzmiankuje o świątyni
w pobliżu Memfisu, sławnej z lecznictwa hipnotycznego.
- 45
rodzącemu się chrześcijaństwu. Przed nią już wtajemniczeni
Grecy przynieśli do Hellady doktryny hermetyczne. Tam
pójdziemy je odszukać.
Rozdział IV
Grecja
Ze wszystkich ludów wtajemniczających misja Hellady zaakcentowała
się najsilniej. Grecja wtajemniczyła Europę w całą
świetność piękna. Z jej otwartych dłoni wykwitła cywilizacja,
a jej geniusz po dwudziestu wiekach oddalenia jeszcze promieniuje
na nasz kraj. Toteż pomimo rozdarcia, pomimo walk
wewnętrznych i ostatecznego upadku została przedmiotem
uwielbienia dla wszystkich wieków.
Grecja umiała jasno wyrazić mroczne piękno mądrości
wschodniej. Najpierw wyraziła je za pomocą tych dwu harmonii
niebieskich, które uczyniła ludzkimi - za pomocą muzyki
i poezji. Orfeusz i Homer pierwsi dali posłyszeć ich dźwięki
oczarowanej Ziemi.
W następstwie rytm ten i harmonię, które budzący się geniusz
Grecji wprowadził do mowy i pieśni, Pitagoras, wtajemniczony
świątyń egipskich, rozpoznawał wszędzie we wszechświecie:
w biegu poruszających się globów, przyszłych mieszkań ludzkości
na łonie przestrzeni, w zgodności trzech światów, przyrodzonego,
ludzkiego i Boskiego, które się podtrzymują, równoważą
i uzupełniają, by wytwarzać życie. Z tej wizji potężnej
wynikała dla niego idea potrójnego wtajemniczenia, przez
- 46 -
które człowiek, zapoznawszy się z zasadami wiecznymi, uczył
się przez oczyszczenie, wyzwalać ze zła ziemskiego i wznosić ku
doskonałości. Stąd powstał cały system wychowania ochrzczony
imieniem Pitagorasa, który dał tylu wielkich ludzi i mędrców.
Wreszcie Sokrates i Platon, popularyzując te same zasady
i rozpowszechniając je w szerszym środowisku, zapoczątkowali
wiedzę otwartą na miejscu dawnej tajemnej.
Taka była rola Grecji w historii rozwoju myśli. W każdej
epoce wtajemniczenie wywierało potężny wpływ na losy tego
kraju. Nie w prądach politycznych, nurtujących tę ruchliwą
i wrażliwą rasę, doszukiwać się należy najwyższych przejawów
geniuszu helleńskiego. Ogniskiem jego nie była ani brutalna
Sparta, ani wdzięczne i płoche Ateny, a raczej Delfy, Olimp
i Eleusis, gdzie chroniła się czysta doktryna, ujawniana w ceremoniale
misteriów. Tutaj dążyli myśliciele, poeci, artyści,
a zaczerpniętą stąd naukę tajemną przekazywali tłumom
w malowniczej formie obrazów i w natchnionych poezjach.
Nad swawolnymi miastami, zwalczającymi się nieustannie, nad
zmiennymi formami polityki, której ster przechodził z rąk
arystokracji kolejno do rąk demokracji i rządu tyranów, Grecją
władała potęga najwyższa, trybunał amfiktionii, mający swą
siedzibę w Delfach, a złożony z wtajemniczonych najwyższego
stopnia. W godzinach niebezpieczeństwa to on ocalił Helladę,
nakładając hamulec rywalizacji Aten i Sparty.
Jeszcze za czasów Orfeusza świątynie posiadały wiedzę
tajemną.
„Słuchaj - mówił Mistrz do neofity - słuchaj prawd,
o których milczeć należy przed tłumem, a które stanowią
potęgę świątyń. Bóg jest jeden i zawsze ten sam. Ale bogowie są
- 47 -
liczni i rozmaici; Bóstwo bowiem jest wieczne i nieskończone.
Najwyższe są dusze gwiazd. Ty czystym sercem przenikasz
w głąb tajemnic. Nadeszła więc chwila uroczysta, w której
powiodę cię do źródeł życia i światła. Kto nie zdjął zasłony,
kryjącej przed ludzkim wzrokiem niewidzialne cuda, ten nie stał
się synem Bogów".*
Do wtajemniczonych i mistyków tak przemawia:
„Przyjdźcie rozradować się, wy, którzy cierpieliście. Przez
cierpienia przeszłe, przez wysiłek, który was tu sprowadził,
zwyciężycie; a jeśli wierzycie w słowa Boskie, zwycięstwo już
jest z wami. Po długim nawrocie istnień mrocznych wyjdziecie
wreszcie z kręgu odrodzeń bolesnych i znajdziecie się wszyscy
jako jedna dusza w świetle Dionizosa.**
Kochajcie, bo wszystko kocha. Ale kochajcie światło, nie
ciemności. Nie zapominajcie o celu w ciągu podróży. Kiedy
dusze wracają do światła, niosą na swych ciałach eterycznych
wstrętne plamy jako odbicie przewinień życiowych. Aby zatrzeć
te skazy, muszą pokutować i powrócić na Ziemię. Ale
czyści i silni idą prosto w słońce Dionizosa".
* * *
Z grupy filozofów greckich wyróżnia się postać niezwykła
- to Pitagoras, ten z synów Jonii, który najpierwszy miał
przedstawić we właściwym świetle tajne nauki Wschodu i ująć
je w syntezę, ogarniającą zarazem moralność, wiedzę i religię.
Jego akademia w Krotonie była znakomitą szkołą wtajem-
* Hymny orficzne.
** Według wyrażenia Pitagorasa: Apollon i Dionizos to dwa objawienia
Słowa Bożego, które przejawia się wiecznie na świecie.
- 48 -
niczenia świeckiego, a jego działalność stanowiła preludium
tego wielkiego prądu idei, który z Platonem i Jezusem miał
przeorać głębokie warstwy społeczności starożytnych i rozlać
swe fale aż po krańce kontynentu.
Pitagoras kształcił się w Egipcie przez lat trzydzieści. Do
rozległej wiedzy dołączył on tę cudowną intuicję, która przy
poszukiwaniu prawdy jest nieodzowna i znaczy więcej od
badania i rozumowania. Dzięki tym zaletom mógł on stworzyć
wspaniały gmach wiedzy ezoterycznej, który pragniemy tu
naszkicować w głównych zarysach:
„Treść sama w sobie wymyka się człowiekowi, mówiła
doktryna pitagorejska. Człowiek zna tylko rzeczy tego świata,
gdzie skończone miesza się z nieskończonym. Jakże może on je
poznać? Jest międy nim a tymi rzeczami harmonia, zachodzi
pewien stosunek, łączy ich pierwiastek wspólny, a ten pierwiastek
dany im jest od Jednego, który darząc ich treścią wewnętrzną,
udziela im pojętności i miary rzeczy.
Istota wasza własna, wasza dusza to mały wszechświat.
Huczą w nim burze, zgrzytają rozdźwięki. Trzeba utrwalić
jedność w harmonii doskonałej. Wtedy dopiero Bóg zstąpi do
waszej świadomości, wtedy uczestniczyć będziecie w jego
potędze, a z woli swojej uczynicie ołtarz Hostii, tron Jupitera".*
Pitagorejczycy nazywali duchem, czyli inteligencją, czynną
i nieśmiertelną cząstkę istoty ludzkiej. Duszą był dla nich duch
otoczony ciałem fluidycznym, eterycznym. Los psyche, duszy
ludzkiej, zstąpienie jej i uwięzienie w ciele, jej cierpienia i walki,
stopniowe wznoszenie się, tryumf nad namiętnościami i ostateczny
powrót do światła, wszystko to stanowiło dramat życia,
* Ed. Scłmre, les Grands Initie, Pythagore, str. 329.
- 49 -
odtwarzany w misteriach Eleusis jako najwyższy stopień nauczania.
Według Pitagorasa ewolucja materialna światów i ewolucja
duchowa istot są współrzędne, uzgodnione i objaśniają się
wzajemnie. Wielka dusza wypełniająca przyrodę ożywia substancję,
która wibruje pod tym impulsem i wytwarza wszystkie
formy i wszystkie istoty. Istoty świadome mocą długich wysiłków
wyzwalają się z materii, a opanowawszy ją, dochodzą do
wolności i udoskonalenia w ciągu niezliczonych istnień. Tak
więc niewidzialne wyjaśnia widzialne, a rozwój tworów materialnych
jest przejawem ducha Bożego.*
Szukając u starożytnych ich poglądów na budowę wszechświata,
znajdujemy w pismach traktujących o fizyce pojęcia
bardzo zacofane i pospolite; są to jednakże tylko alegorie.
Wykłady tajemne dawały bardzo rzetelną wiedzę na temat
wszechświata. Arystoteles mówi nam, że pitagorejczycy znali
obrót Ziemi naokoło Słońca. Myśl o krążeniu Ziemi powziął
Kopernik, dowiedziawszy się z ustępu w Cyceronie, że Hycetas,
uczeń Pitagorasa, mówił o ruchu dziennym Ziemi. Na trzecim
stopniu wtajemniczenia wykładano podwójny obrót ziemski.
Jak kapłani Egiptu, u których się uczył, Pitagoras wiedział, że
planety powstały ze Słońca i krążą dokoła niego, że każda
gwiazda jest słońcem, przyświecającym innym światom i stanowiącym
wspólnie z nimi cały system słoneczny, cały wszechświat
oddzielny, rządzony przez takie same prawa, jakim
podlega nasz. Tych wiadomości nigdy jednak nie powierzano
pismu. Stanowiły one temat nauczania ustnego, udzielanego
* Zob. Versdores de Pythagore, tłumaczenie Fabre d'01ivet; Chaignet
Pythagore et la Pilosophie pythagoricicnne.
- 50 -
pod pieczęcią tajemnicy. Pospólstwo nie pojęłoby ich i poczytałoby
za sprzeczne z mitologią, a tym samym za bluźnierstwo.*
Wiedza tajemna uczyła także, że fluid nieważki przenika cały
wszechświat. Jest to czynnik subtelny, który pod działaniem
woli przekształca się, oczyszcza, delikatnieje odpowiednio do
wartości dusz, które nim się posługują, tkając sobie ciała
astralne z jego substancji. Jest on łącznikiem między duchem
i materią i wszystkie myśli, wypadki odbijają się w nim jak
obrazy w lustrze i utrwalają na zawsze. Podatność tego fluidu
na działanie woli wyjaśnia zjawiska sugestii i przenoszenia
myśli. Starożytni nazywali go alegorycznie tajemniczą zasłoną
Izydy lub płaszczem Kybele, który osłania wszystko, co żyje.
Ten sam fluid służy jako środek komunikacji widzialnego
z niewidzialnym, ludzi z duszami.
Wiedza okultystyczna stanowiła jedną z najważniejszych
gałęzi nauczania tajemnego. Umiała z całokształtu zjawisk
wyciągnąć prawo stosunków, łączących świat ziemski ze światem
duchów, rozwijała umiejętnie zdolności transcendentalne
duszy ludzkiej, dające jej możność odczytywania myśli i widzenia
na odległość. Historia potwierdza fakty jasnowidzenia
i wieszczbiarstwa uprawianego przez wyrocznie w świątyniach
greckich, sybille i pytie. Wielu sceptyków widzi w tym jedynie
podstęp. Zapewne należy wziąć pod uwagę stronę legendarną,
jednak świeże odkrycia psychologii dowiodły, że w tej dziedzinie
tkwi coś więcej niż pusty zabobon, że miały one trwałą
podstawę i były przedmiotem głębokiej i rozległej nauki.
Zdolności te spotykają się tylko u jednostek o czystych
i podniosłych uczuciach i wymagają długiego i starannego
* Zob. Ed. Schure, Ics Grands Initićs.
51
przygotowania. Delfy właśnie posiadały takie jednostki. Dowodzą
tego przytaczane przez Herodota wyrocznie dotyczące
bitwy pod Salaminą i przepowiednie dane Krezusowi. Z czasem
i tu wkradły się nadużycia. Rzadkość podatnych osobników
uczyniła kapłanów mniej wymagającymi w ich doborze. Nauka
wieszczenia uległa skażeniu i poszła w niepamięć. Według
Plutarcha zarzucenie tej sztuki uważane było przez całe społeczeństwo
starożytne za wielkie nieszczęście.
Cała Grecja wierzyła we współudział duchów w sprawach
ludzkich. Sokrates miał swego Dajmona, czyli Ducha Opiekuńczego.
Kiedy pod Maratonem i Salaminą uzbrojeni Grecy
odpierali straszliwy najazd Persów, podniecało ich przeświadczenie,
że potęgi niewidzialne wspierały ich wysiłki. Pod
Maratonem Ateńczycy dostrzegli dwóch rycerzy świetlanych,
którzy walczyli w ich szeregach. W dziesięć lat później Pytia
pod natchnieniem ducha wskazała Temistoklesowi sposób
ocalenia Grecji.
Gdyby Kserkses zwyciężył, barbarzyńska Azja zalałaby
Helladę, zdławiła jej geniusz twórczy, odsuwając tym sposobem
być może o parę tysięcy lat rozwój myśli ludzkiej w jej idealnym
pięknie. Garść Greków ważyła się jednak porwać na nieprzeliczoną
armię Azjatów, a świadomi opieki i pomocy
okultystycznej, składali Pallas Atenie, bóstwu opiekuńczemu
i symbolowi potęgi duchowej, hołdy i dziękczynienia na skale
Akropolis, obramowanej lśniącym morzem i wyniosłymi zarysami
Pentelikonu i Hymetu.
Udział w misteriach znacznie przyczynił się do rozszerzenia
tych idei. Rozwijało się u wtajemniczonych poczucie niewidzialnego,
a stąd przenikało do ludu w formie zmienionej.
Wszędzie bowiem, tak w Grecji, jak w Egipcie i w Indiach,
misteria polegały na tym samym: znajomość tajemnicy śmierci,
- 52 -
objawienie wielokrotnych przeżyć i porozumiewanie się ze
światem duchowym. Nauki te i praktyki miały na dusze wpływ
głęboki. Udzielały im pogody ducha, pokoju i nieporównanej
siły moralnej.
Sofokles nazywa misteria „nadzieją śmierci", Arystofanes
zaś pisze, że biorący w nich udział prowadzili odtąd życie
czystsze i świętsze. Odmawiano udziału w nich spiskowcom,
wiarołomcom i hulakom.
Porfirus mówił:
„Dusza nasza w chwili śmierci powinna być tym, czym była
podczas misteriów, to znaczy wyzwolona od namiętności,
gniewu, zazdrości i nienawiści".
Plutarch w tych słowach upewnia, że porozumiewano się tam
z duszami zmarłych:
„Najczęściej doskonałe duchy uczestniczyły w misteriach,
zdarzało się jednak, że wtrącały się i przewrotne".
Proklos dodaje:
„We wszystkich misteriach bogowie (słowo to oznacza duchy
różnych rzędów) mają wiele kształtów, ukazują się pod różnymi
postaciami i przybierają postać ludzką".*
Doktryna ezoteryczna była łącznikiem między kapłanem
a filozofem. Tym się tłumaczy ich wzajemne porozumienie
i pozornie nieznaczna rola czynnika duchowego w cywilizacji
helleńskiej. Doktryna ta uczyła ludzi panowania nad namiętnościami
i rozwijania w sobie woli i intuicji. Przez odpowiednie
ćwiczenia adepci najwyższego stopnia dochodzili do przeniknięcia
niektórych tajników przyrody, do kierowania dowolnego
siłami czynnymi świata, do wywoływania zjawisk pozornie
nadprzyrodzonych, a które były po prostu przejawem praw
fizycznych, nie znanych przeciętnemu ogółowi.
* Komentarze do Rzeczpospolitej Platona.
53 -
Sokrates, a po nim Platon prowadzili dalej w Attyce dzieło
Pitagorasa. Sokrates, nie chcąc być skrępowanym w udzielaniu
wszystkim tych prawd, które odkrył własnym rozumem, nic
poddał się nigdy wtajemniczaniu. Po jego śmierci Platon udał
się do Egiptu i tam był dopuszczony do misteriów. Powróciwszy,
złączył się z Pitagorejczykami i założył swą akademię.
Odtąd jednak doktryna w jego dziełach nie jest tak wyraźna.
W każdym razie jako wtajemniczony stracił swobodę mówienia
i dlatego wielka teoria wędrówki duszy, jej wcieleń wielokrotnych,
teoria stosunków między żywymi i umarłymi znajdują
swój wyraz w Fajdrosie, Fedonie i Tinajosie.
Pewnym jest, iż żywi rodzą się z umarłych, iż dusze umarłych
odradzają się znowu". (Fajdros).
Znana jest również scena alegoryczna, którą Platon umieścił
na końcu swej Rzeczpospolitej. Geniusz bierze z kolan Parek
losy i różne położenia ludzkie i woła:
„Dusze boskie! Wejdźcie w ciała śmiertelne, rozpoczniecie
nowy zawód. Oto różne losy życia. Wybierajcie dowolnie,
wybór jest nieodwołalny. Jeśli okaże się złym, nie obwiniajcie
Boga".
Wierzenia te przeszły i do świata rzymskiego. Mówi o nich
Cyceron w Śnie Scypiona (rozd. III) i Owidiusz w swych
Metamorfozach (rozd. XV).
W szóstej księdze Eneidy Wergiiiusza Eneasz odnajduje
swego ojca Anchisa na Polach Elizejskich i dowiaduje się od
niego o prawie odrodzeń. Wszyscy wielcy autorzy łacińscy
mówią, że duchy opiekuńcze zsyłają natchnienia ludziom
utalentowanym. Lukan, Tacyt, podobnie jak Grek Filostratos
często wspominają w dziełach swoich o snach, widmach
i wywoływaniu zmarłych.
- 54 -
Widzimy więc, że doktryna tajemna, matka religii i filozofii,
przybiera w ciągu wieków różne postacie, zachowując jednak
niezmienną treść wewnętrzną. Zrodzona w Indiach i Egipcie,
wraz z falą wędrówek ludów posuwa się na Zachód. Odnajdziemy
ją we wszystkich krajach zajętych przez Celtów.
Utajona w Grecji w misteriach, przebłyska w naukach takich
mistrzów jak Pitagoras i Platon, którzy nadają jej pełną czaru
i poezji formę zewnętrzną.
Mity pogańskie są niby złoty welon, w którego fałdach kryją
się czyste linie mądrości delfickiej. Szkoła aleksandryjska
przejmuje te zasady i sączy je w młodą i bujną krew chrześcijaństwa.
Już Ewangelia wzięła światło z wiedzy ezoterycznej eseńczyków,
którzy stanowili osobną gałąź wtajemniczonych. Z tego
czystego i nieprzebranego źródła słowo Chrystusa czerpało swe
piękne i pełne polotu obrazy. Tak więc wszędzie w kolejności
rozwoju czasów i ludów występuje ciągłość nauczania tajemnego
u podstaw każdej religii i filozofii. Mędrcy, myśliciele,
prorocy wszystkich epok i krajów znajdowali w nim natchnienie
i energię, która pozwalała im dokonać rzeczy wielkich
i przetwarzała dusze i społeczeństwa, kierując je na drogę
stopniowej ewolucji.
Głębiami historii płynie wartki potok duchowy. Źródeł jego
szukać należy w otaczającym nas świecie niewidzialnym, gdzie
dotąd żyją i działają duchy genialne, które przewodziły ludzkości
i nigdy nie przestawały porozumiewać się z nią.
Rozdział V
Galia
Galia znała wielką doktrynę w oryginalnej i pięknej formie
i umiała z niej wyprowadzić wnioski nie znane innym krajom.
„Trzy są jedności pierwotne, mówili druidowie: Bóg, Światło
i Wolność". Kiedy Indie były już zorganizowane w znieruchomiałe
kasty, instytucje galijskie opierały się na równości
wszystkich, na wspólnocie dóbr i na prawie wyborczym. Żaden
z innych narodów w Europie nie miał w tak wysokim stopniu
jak ojcowie nasi rozwiniętego poczucia nieśmiertelności, sprawiedliwości
i wolności.
Z czcią wielką przystępować powinniśmy do zgłębiania
poglądów filozoficznych Galii, bo Galia jest naszą pramacierzą,
w której odnajdujemy wybitnie zaznaczone wszystkie
zalety i wszystkie wady naszej rasy. Druidowie bowiem nie byli
barbarzyńcami, za jakich poczytywano ich przez długie wieki.
Do niedawna znaliśmy Gallów tylko przez autorów łacińskich
i pisarzy katolickich, których słusznie można uważać za
stronniczych. Leżało w interesie tych autorów oczerniać naszych
przodków i przeinaczać nasze wierzenia. Cezar napisał
swe Komentarze z widocznym zamiarem ukazania się w jak
najlepszym świetle w oczach potomnych; dzieło to pełne jest
niedokładności i rozmyślnych omyłek; Polion i Swetoniusz
wyraźnie to stwierdzają. Chrześcijanie uważają druidów za
ludzi srogich i zabobonnych, a ich kult za praktyki nieokrzesane.
Jednakże niektórzy Ojcowie Kościoła, jak Cyryl, Klemens
z Aleksandrii, Orygenes, odróżniają druidów od tłumu bałwochwalczego
i przyznają im tytuł filozofów. Z autorów starożytnych
Lukan, Horacy, Florus uznawali, że rasa galijska posiada
tajemnicę narodzin i śmierci.
56
Postęp badań celtyckich* publikacja Triad i pieśni bardów**
pozwalają na sprawiedliwszą ocenę wierzeń ojców naszych.
Folozofia druidów odtworzona w całości, okazała się zupełnie
zgodna z doktryną tajemną Wschodu i dążeniami nowoczesnych
spirytualistów. I ci i tamci uznawali kolejne istnienia
duszy w świecie. Ta męska doktryna wpajała Gallom taką
nieustraszoność, że szli na śmierć jak na uroczystość. Gdy
Rzymianie okrywali się żelazem i miedzią, ojcowie nasi zrzucali
odzienie i walczyli z obnażoną piersią. Rany otrzymane cieszyły
ich, a używanie podstępu w wojnie uważali za nikczemność,
stąd częste niepowodzenia i ostateczny upadek.
Wierzyli oni we wcielenia wielokrotne, a pewność ich była
tak wielka, że pożyczali sobie pieniądze z prawem zwrotu
w życiach następnych. Umierających prosili o zaniesienie
wiadomości zmarłym dawniej przyjaciołom. Ciała zabitych
wojowników nazywali „podarte powłoki" i ku wielkiemu
zdumieniu wrogów porzucali je na placu boju bez dalszej o nie
troski.***
Gallowie nie znali piekła, za co wychwala ich Lukan w pieśni
I Farsali:
„Dla was cienie nie zatapiają się w mrocznym królestwie
Erebu, lecz dusza ulatuje, by ożywić inne ciała w nowych
* Zobacz: Gatien Arnoult, Philosophie galoise, 1.1; Henri Martin 1.1.
Histoire de France; Adolf Pictet, Biblioteąue de Geneve; Alfred Dumesnil,
Immortalite; Jean Reynaud, 1'Esprit de la Gaule.
** Cyfrinach Beirdd Inys Prydain (Mysteres des bardes de 1'ifc de Bretagne)
tłumacz Edward William, 1794 r.
*** V. Cesar, Conmentaires I. VI, rozdz. XIV; „Druidzi starają się przede
wszystkim przekonać, że dusze nie umierają, lecz przechodzą po śmierci w inne
ciała ludzkie". (Non interire animas, sed ab aliis post mortem transire ad alios).
- 57 -
Chcąc uniknąć zmaterializowania swych zasad przez obrazy,
druidzi potępiali sztuki plastyczne, a nawet naukę pisemną.
Tajemnicę swej doktryny powierzali jedynie pamięci bardów
i wtajemniczonych. Stąd ubóstwo dokumentów odnoszących
się do tej epoki.
Ofiary ludzkie, o które tak obwiniano Gallów, były przeważnie
wymierzaniem sprawiedliwości. Druidowie, którzy byli
i sędziami, i wykonawcami, ofiarowywali przestępców najwyższej
potędze. Między zasądzeniem a wyrokiem musiało upłynąć
pięć lat. W czasach klęsk zgłaszały się i ofiary dobrowolne.
Pragnąc przyśpieszyć połączenie się ze starszymi braćmi
w światach szczęśliwych, Gallowie radośnie wstępowali na
ołtarz ofiarny i przyjmowali śmierć z wesołym śpiewem. Ofiary
takie jednak ustały już za czasów Cezara.
Teutates, Esus, Gwyddon byli tylko uosobieniem siły, światła
i ducha w panteonie galijskim. Ponad wszystkim unosiła się
potęga najwyższa, którą ojcowie nasi wielbili w pobliżu poświęconych
kamieni wśród majestatycznej ciszy lasów. Druidowie
wykładali jedność Boga.
Według triad dusza tworzy się w łonie przestrzeni. Przybiera
tam zaczątkowe formy życia i osiąga świadomość i wolność po
długotrwałym okresie ulegania niskim instynktom. Oto, co
mówi pieśń barda Taliesin, sławnego w całej Galii:
„Istniejąc od najdawniejszej dawności na łonie rozległych
oceanów, nie urodziłem się ani z ojca, ani z matki, lecz
z pierwotnych form przyrody, z gałązek brzeziny, z owoców
leśnych i kwiatów górskich. Nocą igrałem, o zorzy zasypiałem;
byłem żmiją w jeziorze, orłem na wierzchołkach, rysiem w lesie.
Później dotknięty przez Gwyddona (duch boski), mędrca
z mędrców, zdobyłem nieśmiertelność. Dużo, dużo czasu
upłynęło, kiedy byłem pasterzem. Długo błąkałem się po ziemi,
- 59 -
światach. Śmierć jest tylko chwilą w ciągu długiego życia.
Szczęśliwe są ludy, które nie znają lęku śmierci. Stąd płynie ich
bohaterstwo w krwawych bitwach i pogarda śmierci".
Ojcowie nasi byli gościnni, wierni danemu słowu i skromnych
obyczajów, Istnienie druidów było najwyższym uzewnętrznieniem
geniusza Galii. Nie stanowili oni ciała kapłańskiego.
Tytuł druida znaczył tyle co mędrzec lub uczony. Niektórzy
z nich pod imieniem eubagów brali udział w ceremoniach,
większość jednak poświęcała się kształceniu młodzieży, wymierzaniu
sprawiedliwości, uprawianiu poezji i wszelkich nauk.
Wpływ polityczny druidów był znaczny, a ich dążeniem było
zjednoczenie Galii. Ustanowili oni w kraju Karnutów doroczne
zgromadzenie, gdzie zbierali się posłowie republik galijskich
i omawiali najważniejsze zagadnienia i sprawy krajowe. Godność
druida nadawano drogą wyboru spośród wtajemniczonych;
dwadzieścia lat studiów przygotowywało do wtajemniczenia.
Nabożeństwo odprawiano pod sklepieniem lasów. Wszystkie
symbole brano wprost z przyrody. Świątynią był odwieczny
bór o niezliczonych kolumnach pod kopułą zieleni, którą
promienie słoneczne przeszywały złotymi strzałami, zanim
spoczęły na mchach siecią tysięcznych świateł i cieni. Żałosne
skargi wiatru, drżenie liści przejmowało ich dusze tajemniczością,
usposabiając do marzenia. Dąb, czczony jako drzewo
święte, uosabiał potęgę Boską, jemioła, zawsze zielona, przypominała
nieśmiertelność. Za ołtarz służyły złomy skalne. „Każdy
kamień ociosany jest kamieniem skalanym" mówili ci surowi
myśliciele. Żaden przedmiot utworzony ręką ludzką nie ozdabiał
ich świątyń. Gallowie mieli wstręt do bożków, tak jak i do
naiwnych form kultu rzymskiego.
- 58 -
zanim nabrałem zdolności. Wreszcie dorównałem najwyższym
wodzom. Odziany w święte szaty, dzierżyłem kielich ofiarny.
Żyłem w stu światach. Obracałem się w stu kręgach".*
Dusza w swym niezmierzonym pochodzie, mówili druidzi,
przebiega trzy kręgi, odpowiadające trzem kolejnym stanom.
W anoufn tkwi w jarzmie materii, to okres zwierzęcości. Potem
przenika w abred, krąg wędrówek, w którym obracają się
światy doświadczeń i pokuty; jednym z nich jest ziemia.
Na ich powierzchni dusza wciela się wiele razy. Za cenę
nieustannej walki wyzwala się z cielesnych wpływów, aby
osiągnąć gwynfid, krąg światów szczęśliwych. Tu otwierają się
przed nią czarowne perspektywy duchowości. Wyżej jeszcze
rozpościerają się głębie ceugant, kręgu nieskończoności, który
ogarnia sobą wszystkie inne i przynależy tylko do Boga. Przez
zupełnie odmienne pojęcie bóstwa, druidyzm oddalał się od
panteizmu większości doktryn wschodnich. Jego pojęcie życia
było również szczególne.
Według triad istota nie jest ani igraszką fatalności, ani
wybrańcem łaskawego losu. Przeznaczenie swoje przygotowuje
i tworzy sama. Celem zaś nie jest poszukiwanie zwodnych
uciech, lecz wznoszenie się przez ofiarność i spełnianie obowiązku.
Istnienie jest polem bitwy, gdzie waleczny zdobywa swe
stopnie. Taka doktryna pobudzała cnoty bohaterskie i łagodziła
obyczaje. Trzymała się z dala od dziwactw mistycznych, tak
jak i od zwodniczych i oschłych teorii niebytu. W jednym
przecież punkcie zdaje się odbiegać od prawdy, kiedy dowodzi,
że dusza występna, trwająca w złym, może stracić owoce swojej
pracy i spaść do niższych stopni życia, wrócić do początków,
skąd na nowo dźwigać się będzie mozolnie.**
* Barddas, cod. Goddeu.
* Triada 26, Triades bardiąues, wydane przez szkołę celtycką Oamorgana.
- 60 -
W każdym razie, dodają triady, utrata wspomnień ułatwia jej
podjęcie walki, odsuwając od niej wyrzuty sumienia i drażniące
pobudki z przeszłości. W gwynild odnajduje całkowity obraz
swego życia wraz ze wszystkimi wspomnieniami, rozrzuconymi
w kolejności czasów.
Druidzi posiadali bardzo rozległe wiadomości kosmologiczne.
Wiedzieli, że kula ziemska krąży w przestrzeni, obracając
się dokoła Słońca. Wspomina o tym inna pieśń Taliesina,
nazwana „Pieśnią świata":*
„Zapytam bardów, a czemuż bardowie nie mieliby odpowiedzieć.
Zapytam ich, co podtrzymuje świat, aby nie upadł,
pozbawiony oparcia. Co jednak mogłoby służyć mu za podporę?
Wielki to podróżny świat! Choć toczy się bez wytchnienia,
pozostaje zawsze na swej drodze; jakże doskonałą
musi być forma tej drogi, skoro świat nie zbacza z niej nigdy!"
Nawet mało obeznany z tym tematem Cezar oświadcza
w swych Komentarzach, że druidzi uczyli wielu rzeczy o kształcie
i wymiarach Ziemi, obrocie gwiazd, o górach i przepaściach
na Księżycu. Mówili oni, że wszechświat wieczny i niezmienny
w swej całości przekształca się nieustannie w swych cząstkach;
że życie, krążąc bez końca, ożywia go i wypełnia od krańca po
kraniec. Pytamy się, skąd nasi ojcowie, pozbawieni sposobów
i narzędzi doświadczalnych nowoczenej wiedzy, czerpali takie
poglądy!
Tysięczne świadectwa dowodzą, że druidzi porozumiewali
się ze światem niewidzialnym.
W zamkniętym obwodzie z kamieni wywoływano zmarłych.
Druidki i bardowie głosili wyrocznie. Kilku autorów podaje, że
* Baiddas, cod. Goddeu.
- 61 -
Vercingetorix w cieniu leśnym rozmawiał z duszami bohaterów
zmarłych za ojczyznę. Zanim poprowadził Galię przeciw
Cezarowi, udał się na wyspę Seinu, gdzie w czasach starożytnych
przemieszkiwały druidki.
Tam wśród huku piorunów ukazał mu się geniusz i przepowiedział
klęskę i męczeństwo.*
U Gallów zachowywano pamięć o zmarłych. Pierwszego
listopada obchodzono święto duchów, nie na cmentarzach
jednak, bo Gallowie nie szanowali trupów, lecz w każdym
mieszkaniu, gdzie bardowie i jasnowidze wywoływali dusze
zmarłych. Ojcowie nasi zaludniali lasy i płaszczyzny duchami
błędnymi. Duży i korrigany były to dusze poszukujące nowego
wcielenia.
Nauka druidów przejawiała się w polityce i ładzie społecznym,
tworząc instytucje zgodne z poczuciem sprawiedliwości.
Gallowie są równi i wolni.
W każdej republice galijskiej wybierano wodzów przez
zgromadzenie narodowe. Prawo celtyckie karało męką ogniową
jednostki ambitne, dążące do przywłaszczenia korony.
Kobiety brały udział w radzie, pełniły służbę kapłańską, były
jasnowidzącymi i prorokiniami. Rozporządzały swoim losem
i wybierały małżonków. Własność była wspólna, ziemia należała
do republiki. Prawo dziedziczenia nie było znane naszym
ojcom, wybór rozstrzygał o wszystkim.
Długa okupacja rzymska, potem najście Franków i wprowadzenie
feudalizmu odsunęły w niepamięć najistotniejsze tradycje
narodowe. Przyszedł jednak dzień, kiedy stara krew galijska
zagrała w żyłach ludu. Rewolucja zmiotła obce naleciałości:
* Bose et Bonnemćrc, Histoire nationale des Gaulois.
- 62 -
teokrację, przyniesioną przez Rzymian i monarchię zaszczepioną
przez Franków; dawna Galia odżyła w całości we Francji
1789 r.
Zabrakło jej jednak rzeczy najważniejszej -idei solidarności.
Druidyzm utrwalał w duszach poczucie prawa i wolności;
Gallowie uważali się za równych między sobą, lecz nie czuli się
dość braćmi. Stąd brak jedności, który zgubił Galię. Dopiero
po dwudziestu wiekach ucisku i nieszczęścia, pod wpływem
nowego światła, stała się narodem silnym i nierozdzielnym.
Prawo miłosierdzia i miłości, które przejęła od chrześcijaństwa,
uzupełniło naukę druidów, tworząc z niej podniosłą syntezę
filozoficzną i moralną.
* * *
Niby wskrzeszenie ducha Galii rodzi się z łona średniowiecza
promienna postać Joanny d'Arc. Już w pierwszych wiekach
naszej ery zapowiedział jej przyjście bard Myrdwin, czyli
Merlin. Pod świętym dębem przy okrągłym stole z kamienia
słyszy ona często „swoje głosy". Jest nabożną chrześcijanką,
jednak powyżej Kościoła ziemskiego stawia ona Kościół wieczny,
„ten w górze", któremu jedynie ulega we wszystkim.*
Żaden dowód interwencji duchów w życiu narodu nie da się
porównać ze wzruszającą historią dziewicy z Domremy. Na
początku wieku XV Francja konała pod żelazną stopą Anglików.
Za pośrednictwem młodej dziewczyny, osiemnastole-
* Proces de rehabilitation de la Pucelle (według dokumentów szkoły
w Chartes). Zobacz także moją książkę: Jeane d'Arc medium, rozdz. XVI.
- 63
•
tniego dziecka, potęgi niewidzialne podnoszą naród z upadku
moralnego, wskrzeszają obumarły patriotyzm, rozniecają opór
i wybawiają Francję od zguby.
Joanna nie poczyna nic bez poradzenia się „swoich głosów"
i czy to na polu bitwy, czy w obliczu sędziów, kierują one jej
mową i postępkami! Była jednak chwila podczas uwięzienia
w Rouen, kiedy zdawało się, że głosy ją opuściły. Wówczas to,
zgnębiona cierpieniem, zgodziła się odprzysiąc. Z chwilą oddalenia
się duchów Joanna staje się słabą i uległą kobietą. Kiedy
głosy wracają i ona podnosi głowę wobec sędziów:
„Głos mi powiedział, że zdradą było odprzysiężenie. Prawdą
jest, że posłał mnie Bóg. Co zrobiłam, dobrze zrobiłam".
Uświęcona przez bolesne męczeństwo, Joanna dała najwyższy
wzór ofiary, godny podziwu i uwielbienia dla wszystkich
ludzi.
Rozdział VI
Chrześcijaństwo
Wiara w Boga jedynego, skąd wzięło swój początek chrześcijaństwo,
pierwszy raz w historii ujawniła się na pustyni.
Przez kamieniste odludzia Synaju Mojżesz, wtajemniczony
Egiptu, wiódł do Ziemi Obiecanej naród, który tajoną dotąd
w misteriach ideę monoteizmu miał przeszczepić w wielki prąd
religijny i rozszerzyć po świecie.
Rola ludu Izraela jest znaczna. Jego historia wiąże Wschód
z Zachodem, wiedzę tajemną świątyń z religią mas. Pomimo
- 64 -
swych odstępstw i wad, mimo zawziętej jednostronności, ma on
wielką zasługę: że stał się gorącym wyznawcą dogmatu o jedności
Boga, aż do wcielenia go w pośród siebie, czego wynikiem
będzie zlanie się narodów w jedną rodzinę powszechą pod
jednym Ojcem i pod jednym prawem.
Do przyjścia Chrystusa jedynie prorocy znali lub przeczuwali
ten wspaniały a odległy cel. Ideał ukryty dla oczu pospólstwa
został podjęty przez syna Marii i zabłysnął w całej świetności.
Uczniowie Chrystusa przekazali go narodom pogańskim,
a rozproszenie Żydów rozpowszechniło go jeszcze bardziej.
Pomimo upadku wielu cywilizacji, które go przyjęły, piętno
jego wyryte zostanie na zawsze w sumieniu ludzkości.
Na krótko przed naszą erą, w czasie gdy rozkwita potęga
rzymska, widzimy jak doktryna tajemna traci swój wpływ
i znaczenie. Coraz rzadsi są prawdziwi wtajemniczeni. Myśl się
materializuje, dusze maleją. Indie zapadają w sen, gaśnie lampa
płonąca w świątyniach egipskich. Grecja, hołdując retorom
i sofistom, znieważa mędrców, skazuje na wygnanie filozofów,
zbezczeszczą misteria. Wyrocznie oniemiały, bałwochwalstwo
i zabobon panują w świątyniach. Orgie rzymskie szaleją po
świecie z ich saturnaliami, wyuzdaniem i pijaństwem. Z wyżyn
Kapitolu wilczyca rządzi ludami i królami. Cezar, bóg i cesarz,
dzierży okrwawione berło świata.
Nad brzegami Morza Martwego żyją jednak ludzie chroniący
tradycję proroków i tajemnicę czystej doktryny. Eseńczycy,
których kolonie sięgają doliny Nilu, otwarcie praktykują
medycynę, ale ich istotny cel wyżej mierzy. Polega on na
udzielaniu szczupłej liczbie adeptów wiadomości o najwyższych
prawach wszechświata i życia. Doktryna ich niczym
prawie nie różni się od nauk Pitagorasa. Przyjmują oni kolejne
przeżycia duszy i czczą Boga jako Ducha. Wtajemniczenie ich
65 -
jest stopniowane, jak u kapłanów w Memfis, i wymaga wielu lat
przygotowawczych. Obyczaje są bez zarzutu. Życie upływa im
na studiowaniu i rozmyślaniach z dala od wiru politycznego
i intryg zawistnego i chciwego duchowieństwa.*
Prawdopodobnie wśród nich właśnie spędził Jezus lata
poprzedzające apostolstwo, o których to latach Ewangelie
zachowują milczenie bezwzględne. Wszystko świadczy o tym:
wspólność poglądów, pomoc, której Mu udzielili w pewnych
okolicznościach, bezinteresowna gościnność, z jakiej korzystał
w charakterze adepta, wreszcie złączenie się ostateczne eseńczyków
z pierwszymi chrześcijanami, skąd powstało chrześcijaństwo
ezoteryczne.
Chrystus, nie otrzymawszy wtajemniczenia najwyższego,
posiadał jednak we własnej duszy dość światła i miłości, by
czerpać stąd czynniki niezbędne do spełnienia misji. Nigdy
Ziemia nie wydała większego ducha. Pogoda niebiańska promieniała
z Jego czoła. Wszystkie zalety zbiegły się w Nim, by
stworzyć typ idealnej czystości i niewypowiedzianej dobroci.
Serce Jego tętni niezmierną litością dla wydziedziczonych, dla
pokornych. Wszystkie bóle ludzkie, wszystkie skargi i niedole
znajdują w Nim echo. Aby ukoić cierpienie, zatamować łzy, aby
pocieszać, uzdrawiać i zbawić, posunie się On do ofiary życia,
poświęci się w całopaleniu dla podźwignięcia ludzkości. Kiedy
przygwożdżony na Kalwarii do hańbiącego drzewa zawiśnie na
krzyżu, pobladłe wargi znajdą jeszcze siłę, by w chwili zgonu
modlić się za katów i wyszeptać słowa o nieporównanej
tkliwości: „Ojcze mój, odpuść im, albowiem nie wiedzą, co
czynią!"
* Zobacz: Josephe, Guerre des Juifs, II i Philon, De la Vie conteraplative.
- 66 -
Z pośród wielkich misjonarzy Chrystus pierwszy nauczał
tłumy tych prawd, które dotąd były przywilejem garści wybranych.
Dzięki Niemu utajone dotąd prawdy stawały się
dostępne najpokorniejszym jeśli nie drogą umysłu, to drogą
serca. Udzielał ich zaś w postaci nie znanej dotąd światu, z taką
potęgą miłości, z taką słodyczą i wiarą, że topniały lody
sceptyzmu, a porwani słuchacze szli Jego śladami.
„Głosić maluczkim Ewangelię Królestwa Niebieskiego",
znaczyło objawić wszystkim pojęcie nieśmiertelności i wspólnego
Boga. Skarby duchowe, udzielane przez skąpych adeptów
z wielką ostrożnością, Chrystus siał hojnie na całą rodzinę
ludzką, na tysiące schylanych do ziemi istot, które nie wiedziały
nic o swym przeznaczeniu i oczekiwały w niepewności i bólu na
ożywcze i pocieszające słowa. Nauce Swej, udzielanej bez
rachuby, Chrystus przydał świętości mocą Swej męki i śmierci.
Krzyż, starożytny symbol wtajemniczonych, który odnajdujemy
we wszystkich świątyniach Egiptu i Indii, przez ofiarę
Chrystusa stał się znakiem podniesienia ludzkości, wyrwanej
z przepaści mroków oraz niskich żądz i kierującej się wreszcie
do życia wiecznego, życia odrodzonych dusz.
Kazanie na Górze streszcza całą naukę Chrystusa. Prawo
moralne występuje tu ze wszystkimi skutkami; ludzie uczą się
szukać szczęścia i swego podniesienia nie w błyszczących
pozorach, ale w ukrytych cnotach: pokorze, miłosierdziu,
dobroci.
„Błogosławieni ubodzy duchem,* albowiem ich jest Królestwo
Niebieskie. Błogosławieni, którzy płaczą, albowiem oni
będą pocieszeni. Błogosławieni, którzy łakną sprawiedliwości,
albowiem oni będą nasyceni. Błogosławieni miłosierni, al-
* Przez wyrażenie to należy rozumieć umysły proste i prawe.
67
bowiem oni miłosierdzia dostąpią. Błogosławieni czystego
serca, albowiem oni Boga oglądają".*
Tak wyraża się Jezus. Jego słowa otwierają człowiekowi
nieoczekiwane widnokręgi. W głębi duszy każą szukać przyszłych
radości: „Królestwo Niebieskie jest wewnątrz was!"
I każdy zdobyć je może przez opanowanie zmysłów, przebaczanie
uraz i miłość bliźniego.
Miłować, to dla Jezusa cała religia i cała filozofia:
„Miłujcie nieprzyjacioły wasze, czyńcie dobrze tym, którzy
was prześladują i potwarzają was, abyście byli synami Ojca
waszego, który jest w niebiesiech, który czyni, że słońce Jego
wschodzi na dobre i na złe i spuszcza deszcz na sprawiedliwe
i niesprawiedliwe. Albowiem jeśli miłujecie tych, co was miłują,
cóż za zapłatę mieć będziecie?"**
Miłości takiej sam Bóg nam daje przykład, bo Jego ramiona
zawsze są otwarte dla skruszonego. Występuje to wyraźnie
w przypowieściach o synu marnotrawnym i zbłąkanej owcy:
„Tak ci nie jest wola przed Ojcem waszym, który jest
w Niebiesiech, aby zginął jeden z tych małych".
Czyż nie jest to zaprzeczeniem wiecznego piekła, którego ideę
niesłusznie przypisano Jezusowi?
Jeśli Chrystus objawia pewną surowość i przemawia czasem
gwałtownie, to wtedy tylko, gdy zwraca się do obłudnych
faryzeuszy, oddających się skwapliwie praktykom religijnym,
a nie uznających prawa moralnego. Niewierny Samarytanin
zyskuje więcej uznania w Jego oczach niż lewita, który odmówił
* Mateusz, V, 1-12; Łukasz, VI, 20-26.
** Mateusz, V, 44 i nast.
- 68 -
pomocy rannemu. Gani On przejawy zewnętrzne kultu i gromi
kapłanów:
„Biada warn, ślepi, wodzowie ślepych, iż wyjadacie domy
wdów i sierot, długie modlitwy czyniąc".
Nabożnisiom, szukającym zbawienia w poście i wstrzemięźliwości,
mówi:
„Nie, co wchodzi w usta, plugawi człowieka, ale co wychodzi
z ust, to plugawi człowieka".
Zwolennikom długich modlitw odpowiada:
„Ojciec wasz zna potrzeby wasze, zanim Go poprosicie".
Jezus potępiał hierarchie kapłańskie, zalecając uczniom
Swym, by nie wybierali wodza ani nauczyciela. Jego kult był
kultem wewnętrznym, jedynie godnym dusz podniosłych.
O tym właśnie mówi w słowach:
„Czas przyjdzie, gdy prawdziwi chwalcy będą chwalić Ojca
w duchu i w prawdzie. Bóg jest duch, a ci, którzy Go chwalą,
potrzeba, aby Go chwalili w duchu i w prawdzie".
Nakazuje On tylko czynienie dobra i braterskość:
„Miłujcie bliźniego swego jak siebie samego, bądźcie doskonali,
jako i Ojciec wasz niebieski doskonałym jest. Na tym
zawisł wszystek Zakon i prorocy".
Wymowne swą prostotą przykazanie odsłania najpodnioślejszy
cel wtajemniczenia, dążenie do doskonałości, dającej potęgę
i szczęście. Obok tych nauk Jezusa, przeznaczonych dla maluczkich,
są inne, w których doktryna tajemna eseńczyków
występuje w pełnym świetle.* Nie wszyscy mogli wznieść się do
* Czytamy u Marka (IV, 10-13): I Mówił im: „Wam dano jest poznać
tajemnicę Królestwa Bożego, ale tym, którzy na stronie są, wszystko bywa
w przypowieściach". Tę samą myśl wyraża Mateusz, XIII, 11,13.
Zobacz, dzieło moje Christianisme et Spiritisma, rozd. IV, uwagi 4,5,6 i nast.
o wszystkich szczegółach nauki tajemnej Chrystusa.
- 69
tych wyżyn, dlatego też wykładowcy Ewangelii w ciągu wieków
zniekształcili i formę, i znaczenia. Pomimo tego można łatwo
odtworzyć tę naukę, odrzuciwszy stronę literacką, by szukać
ducha rzeczy. Widome jego ślady znajdujemy szczególniej
w Ewangelii św. Jana:
„W domu Ojca mego jest mieszkań wiele. Idę gotować wam
miejsce. A jeśli odejdę i zgotuję wam miejsce, przyjdę zasię
i wezmę was do mnie samego, iżbyściegdziem ja jest i wy byli".*
Dom Ojca to niebo bezgraniczne z jego światami i rozkwitającym
na nich życiem. To są etapy naszej wędrówki, które
dane nam będzie osiągnąć, jeśli przestrzegać będziemy przykazania
Jezusa. Wróci On do nas, aby swym przykładem pociągnąć
nas do tych światów wyższych od Ziemi.
Jest w tym również potwierdzenie kolejnych przeżyć duszy:
„Zaprawdę, jeśli się kto nie odrodzi znowu, nie może widzieć
Królestwa Bożego".**
„Co się narodziło z ciała, ciało jest, a co się narodziło
z Ducha, duch jest.
Nie dziwuj się, żem ci powiedział: Potrzeba się wam narodzić
znowu.
Duch kędy chce tchnie i głos jego słyszysz, ale nie wiesz, skąd
przychodzi i dokąd idzie; tak jest z wszelkim, który się narodził
z Ducha".***
Kiedy uczniowie zapytują Chrystusa: „dlaczego doktorowie
zakonni powiadają, iż Eliasz musi pierwej przyjść?" odrzeknie
im: „Eliasz już przyszedł, a nie poznali go". I zrozumieli, że to
* Jan XIV, 2, 3.
** Jan III, 3.
*** Jan III, 6,7,8.
- 70 -
o Janie Chrzcicielu chciał mówić. W innych jeszcze okolicznościach
Jezus powiada:
„Zaprawdę, nie powstał między narodzonymi z niewiast
większy nad Jana Chrzciciela. A jeśli chcecie przyjąć, ten ci jest
Eliasz, który ma przyjść. Kto ma uszy ku słuchaniu, niechaj
słucha".*
Cel do osiągnięcia przez każdego z nas i przez całą społeczność
wytyczony został jasno. Jest nim królestwo „Syna Człowieczego",
Chrystusa, innymi słowy Królestwo Prawdy, Sprawiedliwości
i Miłości. Myśli Jezusa zwracają się w przyszłość,
do czasów, które nam zapowiada:
„Poślę wam pocieszyciela. Jeszcze wam wiele mam mówić,
ale teraz znieść nie możecie. Lecz gdy przyjdzie on, Duch
Prawdy, nauczy was wszelkiej Prawdy".**
Apostołowie nie zawsze pojmowali znaczenie płomiennych
obrazów, w których Jezus zamykał czasem ziarna wiecznych
prawd. Jego życie i słowa często skierowane były ku przyszłym
pokoleniom i plon Jego nauk wschodził w sumieniu ludzkości
po upływie wieków, tak jak kiełkuje powierzone ziemi ziarno
pod wpływem deszczu i słońca. Tak trzeba rozumieć wyrzeczone
Przezeń śmiałe słowa: „Niebo i Ziemia przeminą, ale
słowa moje nie przeminą".
Jezus zwracał się jednocześnie do serca i do umysłu. Kto nie
pojąłby Pitagorasa i Platona, wzruszał się wymownymi słowami
nazareńczyka. Stąd wyższość nauki chrześcijańskiej. Aby
osiągnąć mądrość, trzeba było w świątyniach Egiptu i Grecji
* Mateusz, XI, 11-15; XVII, 11,12. Zobacz także: Marek, IX, 10, 11.
** Jan, XVI, 12, 13. Kościół widzi w tym jedynie zapowiedź Ducha
Świętego, zesłanego na apostołów parę miesięcy później, ale jeśli ludzkość (do
niej bowiem zwrócone jest proroctwo) niezdolna była wtedy zrozumieć prawdę,
jakże mogłaby to uczynić po dniach pięćdziesięciu?
przechodzić stopnie długiego i uciążliwego wtajemniczenia,
kiedy przez miłosierdzie wszyscy mogli zostać dobrymi chrześcijanami
i braćmi w Jezusie. Wpływ czasu zatarł jednak
prawdy najgłębsze. Domniemany rozum wziął górę nad wiarą
i dogmat materialny postawiono na miejscu czystej doktryny.
Wartość idei chrześcijańskiej obniżała się w miarę jej rozpowszechnienia.
Z głęboką wiedzą Jezusa łączyła się potęga fluidyczna
Najwyższego Wtajemniczonego, duszy wyzwolonej z jarzma
namiętności, której wola zapanowała nad materią i rozkazuje
subtelnym siłom natury. Jezus posiadał drugi wzrok; spojrzenie
Jego przenikało myśli i sumienia, leczył jednym słowem,
jednym skinieniem, nałożeniem rąk, a nawet samą Swoją
obecnością. Dobroczynne fluidy promieniowały z Jego istoty,
a na Jego rozkaz złe duchy odstępowały. Porozumiewał się
dowolnie z potęgami niebieskimi i w chwilach decydujących
czerpał stamtąd siłę moralną, która Go wspomagała w bolesnym
pochodzie. Na górze Tabor przerażeni uczniowie widzą,
jak rozmawia z Mojżeszem i Eliaszem. Później, po ukrzyżowaniu
ukaże im się w promiennym ciele fluidycznym, o którym
Paweł mówił w tych słowach: „Jest w każdym człowieku ciało
zwierzęce i ciało duchowe",* a którego istnienia dowodzą
najnowsze doświadczenia psychologii.
Pojawienie się Chrystusa po śmierci nie ulega żadnej wątpliwości,
bo tym jedynie daje się objaśnić trwałość idei chrześcijańskiej.
Po umęczeniu Nauczyciela i rozproszeniu się
* I. Kor. W tym samym liście (XV, 5-8) Paweł wylicza pojawienia się
Chrystusa po śmierci. Rachuje ich sześć, z czego jedno wobec pięciuset „z
których wielu jest przy życiu jeszcze", ostatnie na drodze do Damaszku, po
którym Paweł, zawzięty wróg chrześcijan, staje się najgorliwszym apostołem.
- 72 -
uczniów chrześcijaństwo moralnie skonało. Dopiero ukazanie
się i rozmowy Jezusa podniosły energię i wiarę apostołów.
* * *
Niektórzy autorzy zaprzeczyli istnieniu Chrystusa, przypisując
tradycjom dawniejszym lub imaginacji Wschodu wszystko,
co pisano w tym przedmiocie. Ustalił się nawet odłam opinii,
dążący do uczynienia z Chrystusa postaci legendarnej.
Prawdą jest, że Nowy Tettament zawiera dużo błędów.
Niektóre epizody znajdują się w historii innych ludów starożytnych,
a niektóre fakty z życia Chrystusa są również w życiu
Kriszny i Horusa. Wszakże istnieją liczne dowody historyczne
istnienia Jezusa z Nazaretu, a dowody te są tym bardziej
niezbite, że dostarczają ich przeciwnicy chrześcijaństwa. Wszyscy
rabini izraeliccy potwierdzają istnienie Jezusa. Talmud
mówi tak:
„W wilię Wielkanocy Jezus był ukrzyżowany, gdyż oddawał
się magii i czarom".
Tacyt i Swetoniusz przytaczają również mękę Jezusa i rozwój
idei chrześcijańskiej.* Pliniusz Młodszy, rządca Bitynii, zdaje
sprawozdanie z tego ruchu pięćdziesiąt lat później w przechowanym
dotąd raporcie do Trajana.
Jak zresztą można przypuszczać, aby wiara w legendę mogła
natchnąć apostołów takim entuzjazmem, odwagą i stałością
w obliczu śmierci; że dała im sposób obalenia pogaństwa,
owładnięcia Cesarstwem Rzymskim i kolejnego opanowania
wszystkich narodów cywilizowanych. Z pewnością nie na
podstawie fikcji zakłada się religię, która trwa od dwudziestu
* Tacyt, Roczniki XV, 44; Swetoniusz, Vitas; Claud., 25, Neron 16.
73 -
wieków i pobudza pół świata. Jeżeli z wielkości skutków sądzić
o potędze przyczyny, możemy twierdzić z całą pewnością, że
u źródeł wielkiej idei znajduje się zawsze wybitna indywidualność.
Teorie czyniące z Jezusa jedną z osób Trójcy, lub istotę czysto
fluidyczną zdają się być mało uzasadnione. Wygłaszając słowa:
„Oddal ten kielich ode mnie" Jezus wydaje się człowiekiem
podległym trwodze i przygnębieniu. Sam często nazywa się
„Synem Człowieczym", wyrażenie to powtórzone jest u Mateusza
dwadzieścia pięć razy. Jezus jak my cierpiał, płakał, a ta
ludzka słabość, zbliżając nas do Niego, czyni Go bardziej
bratem naszym i każe tym więcej wielbić Jego cnoty.
Pojawienie się chrześcijaństwa miało nieobliczalne skutki.
Przyniosło ono światu ideę ludzkości, której starożytni nie znali
w całej pełni. Idea ta wcielona w osobę Jezusa przeniknęła
powoli do umysłów i dzisiaj na Zachodzie przejawia się
w ukształtowaniach społecznych. Łączy się z nią idea prawa
moralnego i nieśmiertelności, które dotychczas znane były
tylko mędrcom i myślicielom. Odtąd obowiązkiem człowieka
będzie wszystkimi czynami życia osobistego i społecznego
przygotować Królestwo Boże, to znaczy Królestwo Dobra
i Sprawiedliwości: „Przyjdź Królestwo Twoje, jako w niebie tak
i na ziemi".
Osiągnąć je można tylko przez doskonalenie się wszystkich,
przez nieustanną poprawę dusz i instytucji. W pojęciach tych
tkwi zarodek rozwoju nieograniczonego. Nie trzeba się dziwić,
że po dwudziestu wiekach kiełkowania, plon zaledwie zaczyna
się pojawiać w społecznym zakresie. Chrześcijaństwo pierwotne
posiadało wszystkie czynniki do prawdziwego rozwoju, lecz
zboczyło w samym zaraniu, a istotne jego zasady, zapoznane
przez urzędowych przedstawicieli, wsiąknęły w świadomość
- 74 -
ludów, w dusze tych, którzy nie czując się i nie uznając już za
chrześcijan, piastują nieświadomie ideał wymarzony przez
Jezusa.
Nie w Kościele więc ani w instytucjach domniemanego
prawa Boskiego, które w istocie jest prawem siły, szukać należy
dziedzictwa Chrystusowego. Są to naprawdę instytucje pogańskie
lub barbarzyńskie. Myśl Jezusa żyje już tylko w duszy ludu.
W wysiłkach ludu do podniesienia się, w jego nieustannym
dążeniu do przebudowy społecznej na podstawie sprawiedliwości
i braterstwa znać wielki prąd humanitarny, którego źródłem
jest Kalwaria, a którego fale niosą nas ku promiennej przyszłości,
nie znającej nędzy, ciemnoty i wojny.
Katolicyzm wypaczył piękne i czyste nauki Ewangelii przez
swe dogmaty o grzechu pierworodnym, piekle, odkupieniu
i zbawieniu przez łaskę. Liczne synody w ciągu wieków
ustanawiały wciąż nowe dogmaty, oddalając się coraz bardziej
od nauki Chrystusa. Zbytek i przekupstwo owładnęły Kościołem.
Rządził on światem za pomocą grozy, Jezus zaś chciał
rządzić miłością. Kościół uzbrajał narody przeciw narodom,
z prześladowania uczynił system i utoczył potoki krwi.
Na próżno nauka, zdążając za postępem, wykazywała sprzeczności
istniejące między nauką katolicką a istotnym stanem
rzeczy; Kościół wyklinał ją jako wymysł szatana. Dziś przepaść
rozdziela doktryny rzymskie od starożytnej mądrości wtajemniczonych,
która przecież była matką chrześcijaństwa. Skorzystał
z tego stanu rzeczy materializm i zapuścił wszędzie trwałe
korzenie.
W zamian osłabiło się znacznie uczucie religijne. Dogmat nie
ma już żadnego wpływu na życie społeczeństw. Dusza ludzka
znużona zaporami, jakie jej narzucono, wyrwała się do światła
i złączyła z wielkimi duchami nie danej sekty lub danej rasy, lecz
- 75 -
z siewcami prawdy dla całej ludzkości. Wyzwolona spod opieki
kapłańskiej, pragnie odtąd myśleć, działać i żyć samodzielnie.
Staramy się bezstronnie mówić o katolicyzmie. Nie zapominamy,
że ta wiara ojców naszych ukształtowała niezliczone
pokolenia. Ale powściągliwość w sądzie nie wyklucza samego
sądu. Otóż po poważnym zbadaniu osąd brzmi: Kościół
pomylił się i w swym pojęciu fizycznym wszechświata, i w swym
pojęciu moralnym życia ludzkiego. Jak Ziemia przestała już być
najważniejszym ciałem ośrodkowym wszechświata, tak życie
bieżące nie jest jedyną sceną naszych walk i postępu. Praca nie
jest pokutą, lecz czynnikiem odradzającym, który wzmacnia
i podnosi ludzkość. Fałszywy pogląd na życie przywiódł
katolicyzm do nienawiści wobec postępu i cywilizacji, czego
wyrazem jest artykuł Syllabusa:
„Przekleństwo każdemu, kto powie: Papież rzymski może
i powinien zgodzić się i dostroić z postępem, liberalizmem
i cywilizacją nowoczesną!?!"
Katolicyzm przypisuje Istocie Najwyższej wszystkie nasze
ułomności. Czyni z Niej coś w rodzaju kata duchowego, który
skazuje na straszliwe męczarnie dzieło rąk swoich, wątłe istoty.
Ludzie, stworzeni dla swego szczęścia, tłumami ulegają pokusom
złego i idą zaludniać piekło. Brak przewidywania równa się
bezsilności, a szatan zręczniejszy jest od Boga!
Czy to jest ten Ojciec, którego Jezus nas uczy poznawać, gdy
w Jego imieniu każe zapominać urazy, oddawać dobrem za złe,
odczuwać litość, miłość? Człowiek współczujący i dobry byłby
wyższy od Boga?
Prawda, że usiłując zbawić świat, Bóg poświęca własnego
syna, członka Trójcy i cząstkę samego Siebie, ale tu znów
spostrzegamy fatalną niekonsekwencję, usprawiedliwiającą
słowa Diderota: „Bóg zabił Boga dla zaspokojenia Boga".
- 76
Katolicyzm zaciemnił sumienia i zmącił umysły, dając ponurą
i okrutną ideę Boga mściciela. Odzwyczaił człowieka od
myślenia: kazał tłumić wątpliwości, unikać rozumowania,
odsuwać się od szczerych poszukiwaczy prawdy, a szanować
tych, którzy z nim razem nieśli to samo jarzmo.
Obok błędnego nauczania spójrzmy na nadużycia: oto
modlitwy i ceremonie płatne, cennik na grzechy, spowiedź,
relikwie, czyściec i wykup dusz; wreszcie dogmaty o Niepokalanym
Poczęciu i nieomylności papieskiej; władza doczesna,
widoczne naruszenie przykazania Deutoronomium (XVIII,
1 i 2), które zabrania księżom „posiadać dobra ziemskie lub
korzystać z jakiegokolwiek dziedzictwa, bo Pan sam jest ich ich
dziedzictwem", wszystko to dowodzi, jak daleko pojęcia katolickie
odbiegły od prawdziwej nauki świętych ksiąg.
Niemniej dzieło Kościoła przyniosło pożytek: nałożył on
wędzidło barbarzyństwu, pokrył ziemię siecią instytucji dobroczynnych.
Wciśnięty jednak w dogmaty, znieruchomiał,
podczas gdy wszystko wokół niego dąży naprzód; rośnie
wiedza i rozum ludzki rozwija skrzydła do lotu.
Religie nie mogą uniknąć prawa rozwoju. Jeśli odpowiadały
wymaganiom czasów zastoju, dzisiaj zastygłe w żelaznych
okowach formułek muszą przeistoczyć się lub umrzeć. Katolicyzm
dał historii wszystko, co miał do ofiarowania, i niezdolny
już jest zapłodnić rozum ludzki, który go porzucił dla szerszych
i podnioślejszych poglądów na życie. Wszakże idea chrześcijańska
nie zaginie z tego powodu, przekształci się tylko i ukaże
w nowej, wyższej postaci. Przyjdzie czas, że dogmaty i praktyki
katolickie będą tylko mglistym wspomnieniem w pamięci
ludzkiej, jak jest nim dzisiaj pogaństwo rzymskie i skandynawskie.
Ale wielka postać Ukrzyżowanego zawsze panować
będzie nad wiekami i trzy rzeczy przetrwają z Jego nauki, jako
- 77 -
wyrazy prawdy wiekuistej. Jedność Boga, nieśmiertelność
duszy i braterstwo Judzi.
* * *
Pomimo prześladowań religijnych doktryna tajemna przechowała
się w całości. Siady jej znajdujemy w ciągu wieków
średnich. Już wtajemniczeni żydowscy w bardzo zamierzchłych
czasach zawarli ją w dwu sławnych pracach: Zohar i Sepher-
Jezirah, których połączenie stanowi Kabałę, najważniejszy
utwór wiedzy ezoterycznej.*
Wycisnął on silne piętno na chrześcijaństwie. Pierwsi chrześcijanie
wierzyli w przechodzenie duszy w inne ciała, jak to
widać ze słów Chrystusa o Janie Chrzcicielu i Eliaszu oraz
z pytania zadanego przez apostołów, dotyczącego ślepego od
urodzenia, który „ściągnął na siebie tę karę grzechami popełnionymi
przed urodzeniem".** Idea odrodzeń była tak rozpowszechniona
pośród ludu żydowskiego, że historyk Józef
Flawiusz wytykał współczesnym sobie faryzeuszom, iż dopuszczali
wędrówkę dusz tylko u ludzi dobrych.*** Nazywali to
gilgul, czyli krążenie dusz.
Chrześcijanie zajmowali się także wywoływaniem i rozmową
z duchami zmarłych. Znajdujemy w Listach Apostolskich
wielokrotne o tym wzmianki;**** święty Paweł w Pierwszym
liście do Koryntian opisuje różne rodzaje mediumizmu pod
* Zobacz piękne dzieło Ad. Franek z Instytutu o Kabale.
** Jan, IX, 2.
** Josephe, Guerres des Juifs, tom VIII, rozd. VII.
!** Listy Apostolskie, VIII, 26; XI, 27, 28; XVI, 6, 7; XXI, 4.
- 78 -
mianem darów duchowych.* W kwestiach prawdy ewangelicznej
uważa się za natchnionego bezpośrednio przez ducha
Jezusa.
Jego natchnienia przypisywano czasami złym duchom, tak że
niektórzy zwali go Duchem Pythona:
„Mili moi, mówił Jan Ewangelista, nie ufajcie wszystkim
duchom, lecz doświadczcie, Czy duchy są z Boga".**
Praktyki spirytystyczne były w zwyczaju w ciągu kilku
wieków. Prawie wszyscy filozofowie aleksandryjscy, jak Filon,
Ammonios Sakkas, Plotyn, Porfiniusz, Arnobiusz uważają się
za natchnionych przez duchy wyższe; święty Grzegorz taumaturg
otrzymuje od ducha świętego Jana symbole wiary.
Szkoła aleksandryjska była wówczas w swej najchlubniejszej
epoce rozkwitu. Wszystkie główne prądy myśli ludzkiej spływały
tu i zlewały się z sobą. Ze sławnej tej szkoły wyszła cała rzesza
świetnych umysłów, które usiłowały zharmonizować filozofię
Pitagorasa z tradycjami Kabały żydowskiej i zasadami chrześcijaństwa,
spodziewając się stworzyć doktrynę doskonałą,
religię powszechną i wieczną. Było to marzenie Filona. Ten
wielki myśliciel miał jak Sokrates swego ducha opiekuńczego,
pod natchnieniem którego pisze we śnie swe dzieła.***
O Ammoniosie i Plotynie pisze Porfiniusz, że byli inspirowani
przez duchy „nie te, które nazywają demonami, ale te, które
zowią bogami".**** Plotyn napisał książkę o duchach opiekuńczych.
* XIV, 26-29; XV, 44. Media zwano wtedy prorokami.
** W tekście greckim Ewangelii prawie zawsze wyraz duch, stoi odosobniony.
Święty Hieronim pierwszy dodaje do niego słowo święty,
a tłumacze francuscy Vulgaty uczynili z niego wyrażenie: Duch Święty.
*** Filon, de Migrat. Abraham., str. 393.
**** Bayle, Diction. Phil et hist, art. Plotyn.
- 79 -
Jamblich znał się na teurgii i porozumiewał się ze światem
niewidzialnym.
Ze wszystkich szermierzy chrześcijaństwa ezoterycznego
najbardziej znany jest Orygenes. Genialny ten człowiek, zarazem
wielki filozof i święty, dowodzi w swoich dziełach,* że
nierówność istot jest wynikiem ich nierównych zasług. Kary,
zgodne z dobrocią i sprawiedliwością Boską, mówi on, to kary
„lecznicze", takie, których zadaniem jest oczyszczać stopniowo
dusze w ciągu wielu istnień, zanim przyjmie się je do Nieba.
Wielu ojców Kościoła podzielało jego przekonanie** i opierało
się na objawieniach duchów przez media lub proroków.***
Święty Augustyn, biskup Hippony w traktacie De Cura pro
mortui mówi o zjawiskach okultystycznych i dodaje;
„Dlaczego nie przypisać tych spraw duchom zmarłych i nie
uwierzyć, że opatrzność Boska obraca wszystko na pożytek,
aby ludzi nauczyć, pocieszyć i odstraszyć?"
Tenże ojciec Kościoła w swym dziele Boskie miasto****
mówiąc o ciele eterycznym, świetlanym i wonnym, które jest
wzorem dla ciała fizycznego, wspomina o operacjach teurgicznych
znanych pod nazwą teletes, które usposobiały do
porozumiewania się z duchami i aniołami i do cudownych
widzeń.
O wyznawanej przez Orygenesa wielokrotności przeżyć
Augustyn tak mówi w swych Wyznaniach:*****
„Czyż dzieciństwo moje nie nastąpiło po innym wieku,
przeżytym poprzednio?...
* De Principiis.
** Zob. Beausobre, Histoire du Manicheisme, II, 595.
*** Orig., Contra Celse, str. 199, 562.
**** De Civit. Dei, Księga X rozdz. IX i XI.
***** Confessious, t. 1, str. 294.
- 80 -
Czyż nie byłem gdziekolwiek przed tym czasem? Czy byłem
kimś?"
Inny ustęp jego dzieł zdaje się być jeszcze jaśniejszy:
„Upewniłem się, że u plato'ńczyków jest wiele rzeczy niesprzeciwiających
się naszym dogmatom. Głos Platona, najczystszy
w filozofii, przemówił ustami Plotyna, jak gdyby byli
sobie współcześni, a jednak dość czasu ich dzieli, aby przypuścić,
że pierwszy odrodził się w drugim".* Święty Klemens
z Aleksandrii** i święty Grzegorz z Nyssy mówią podobnie.
Ten ostatni wykłada, że „dusza nieśmiertelna musi być uzdrowiona
i oczyszczona, a jeśli nie stała się nią w ciągu życia
ziemskiego, uzdrowienie dokona się w przeżyciach przyszłych
kolejnych".***
W wielu środowiskach duchy zwalczały rodzący się dogmatyzm
Kościoła i podtrzymywały herezjarchów. Skarżyły
się, że proste przykazania Ewangelii zostały zaciemnione przez
narzucone dogmaty, sprzeczne z rozumem. Burzyły się również
na skandaliczny już zbytek biskupów.****
Podobne objawienia nie były na rękę Kościołowi zinstytucjonalizowanemu.
Heretycy czerpali z nich siłę argumentu,
powaga kapłańska została zachwiana. Wobec kolejnych wcieleń
i odkupienia tym sposobem win popełnionych, śmierć
traciła swoją grozę; każdy sam mógł się wyzwolić z czyśćca
ziemskiego pracą i znoszonymi cierpliwie doświadczeniami,
a ksiądz okazywał się zbędny. Kościół tracił swą władzę, skoro
nie mógł dowolnie otwierać wrót do raju i piekieł!
* Augustini opera I, str. 294.
** Stromat., księga VIII, Oxford., 1715.
*** Grand discours catechetique. t. III, rozd. VIII, wyd. Morel.
**** Longueval, Histoire de 1'Eglise gallicane, I, 84.
- 81 -
Uznał też za konieczne nakazać milczenie zwolennikom
doktryny tajemnej, zabronić wszelkich stosunków z duchami
i potępić ich objawienia jako natchnione przez diabła. Od tej
chwili szatan zyskiwał na znaczeniu w religii chrześcijańskiej.
Wszystko, co jej zawadzało, przypisywano jemu. Kościół
ogłosił się za jedyną wyrocznię w sprawach Boskich. Orygenes
i gnostycy zostali potępieni przez sobór w Konstantynopolu
(553 r.), znikła doktryna tajemna wraz z prorokami, a Kościół
mógł swobodnie dokonać dzieła absolutyzmu.
Odtąd duchowieństwo rzymskie straciło z oczu przyniesione
przez Jezusa światło. Noc, której pragnęli dla innych, zapadła
dla nich samych. Świątynia przestała być jak w czasach
starożytnych schronieniem dla prawdy. Porzuca ona ołtarze,
by skryć się gdzie indziej. Szuka przytułku pośród ubogich,
staje się natchnieniem pokornych misjonarzy, cichych apostołów,
którzy głosząc pozornie Ewangelię św. Jana, starali się
na nowo zaszczepić w różnych punktach Europy czystą religię
Jezusa, głoszącą równość i miłość. Nauki te zatopiono w strumieniach
krwi łub zagłuszono dymem stosów.
Cała historia średniowieczna pełna jest tych porywów myśli
do zagubionej prawdy na przemian z okresami tępego milczenia
pod naciskiem religijnego i monarchicznego despotyzmu.
Jednak święta nauka przechowała się pod różnymi postaciami
wśród wielu tajemnych zakonów. Alchemicy, templariusze
byli zawzięcie prześladowani przez skostniały Kościół,
który lękał się szkół tajemnych i ich wpływu na umysły.
Doszukując się w nich czarnoksięstwa, paktów z diabłem,
wyniszczył je prawie wszystkie ogniem i mieczem.
Reformacja zdołała wyrwać pół Europy spod jarzma Rzymu.
Protestantyzm różni się od katolicyzmu tym, że dopuszcza
wolny sąd. Jego moralność jest ściślej określona. Ma on zasługę
- 82
- 83 ~
przybliżenia się do prostoty ewangelicznej. Nie należy jednak
uważać prawowierności protestanckiej za ostatni wyraz odrodzenia
religijnego; przeszkadza jej w tym zbyt silne przywiązanie
do „litery, która zabija" i bagaż dogmatyczny, który
w znacznej części zatrzymała.
Pomimo wysiłków teokracji doktryna tajemna nie przepadła.
Długo ukrywała się przód wzrokiem ludzkim. Sobory ze
świętym oficjum czyhały na jej zgubę ostateczną; jednak pod
pieczęciami kamienia grobowego doktryna żyła podobna do
lampy płonącej samotnie na mogile.
Nawet w łonie kleru zawsze byli ukryci wyznawcy idei
wielokrotności przeżyć i obcowania z Niewidzialnym. Niektórzy
z nich ośmielają się nawet zabrać głos.
Już w roku 1843 biskup w Chartres, de Montal, tak się
wyraża w jednym ze swych listów pasterskich:
„Ponieważ nie jest wzbronione wierzyć w poprzednie istnienia
duszy, któż może przewidzieć, co zaszło między umysłami
w odległych wiekach?"
Kardynał Bona, Fenelon włoski, w swym traktacie Rozróżnienie
Duchów mówi tak:
„W podziw wprawia, że znajdują się ludzie rozsądni, którzy
ośmielają się zaprzeczać zjawom i porozumiewaniu się dusz
zmarłych z żyjącymi albo przypisywać je imaginacji i sztuce
diabelskiej!"
Wreszcie w czasach nowszych dyrektor Filosofia delia
Scienza, Calderone z Palermo, ogłosił kiłka listów arcybiskupa
Ludwika Passavalli, wikarego bazyliki św. Piotra w Rzymie,
adresowanych do p. Tanczedi Canonico, senatora i Pieczętarza,
w kwestii wcieleń wielokrotnych. Oto jeden z ważniejszych
ustępów:*
* Zob. Annales des Sciences psychiąues, wrzesień 1912, str. 284.
„Zdaje mi się, że gdyby można było rozpowszechnić ideę
wielokrotności istnień człowieka zarówno na tym świecie,
jak na innych, jako cudowny sposób zrealizowania planów
Boskich, przez pokutę i oczyszczenie człowieka czyniących go
godnym Boga i życia nieśmiertelnego w Niebiosach, uczyniono
by krok wielki do rozwikłania zagadnień poruszających najżywiej
umysły współczesne. Im więcej myślę o tej prawdzie, tym
większa ona mi się zdaje, tym bardziej płodna w dobroczynne
skutki dla religii i społeczeństwa".
Podpisano t Ludwik, arcybiskup.
Rozdział VII
Materializm i pozytywizm
Myśl jak ocean, ma swe przypływy i odpływy.
Kiedy ludzkość dojdzie w pewnym kierunku do punktu
graniczącego z przesadą, wcześniej lub później nastąpi żywa
reakcja. Nadużycia prowadzą do nadużyć przeciwnych. Po
wiekach uległości i ślepej wiary świat znużony ponurym
ideałem Rzymu zwrócił się w stronę doktryn niebytu. Wcześniejsze
twierdzenia wywołały gwałtowne zaprzeczenia.
Wszczęła się walka i oskard materializmu uczynił wyłom
w gmachu katolickim.
Idee materiaiistyczne zdobywały coraz więcej gruntu. Odrzucając
dogmaty kościelne jako nie dające się przyjąć, znaczna
ilość wykształconych umysłów porzuciła wiarę w Boga i warto-
- 84 -
ści duchowe. Odsunięto spekulacje metafizyczne, a prawdy
szukano przez bezpośrednie badanie zjawisk, czyli metodą
doświadczalną.
Doktrynę materialistyczną można streścić tak: wszystko jest
materią. Każda molekuła ma swe nieodłączne właściwości,
mocą których utworzył się wszechświat i wszystko, co się w nim
zawiera. Istnienie pierwiastka duchowego jest hipotezą. Materia
rządzi się sama według praw mechanicznych, nieuchronnych;
jest ona wieczna i tylko ona jest wieczna. My zaś z prochu
powstawszy, w proch się obrócimy. To, co nazywamy duszą,
nasz intelekt, nasze sumienie, wszystko to jest funkcją organizmu
i ginie wraz ze śmiercią. „Myśl to wydzieliny mózgu"
powiedział Karol Vogt i dodał jeszcze: „Prawa natury to siły
nieugięte. Nie znają one moralności ani życzliwości".
Jeśli wszystko jest materią, czymże jest ona? Sami materialiści
nie umieją na to odpowiedzieć, gdyż materia wymyka się
głębszemu badaniu najistotniejszej jej treści.
Ciała stałe zamieniają się w płyny, płyny w gaz, dalej idzie
stan promieniujący ciał, w końcu stan nieważki. Materia staje
się tą eteryczną substancją, która wypełnia przestrzeń tak
subtelnie, że przyjęlibyśmy ją za pustkę absolutną, gdyby nie
drgała pod wpływem światła. Światy kąpią się w jej falach jak
w morzu.
Tak więc materia w kolejnych przemianach zatraca się
w niewidzialnym pyle, ujawniając się tylko w ruchu i sile.
Ciała organiczne i nieorganiczne, dowodzi nam nauka,
minerały, rośliny, zwierzęta, ludzie, światy, gwiazdy są to
skupienia molekuł, molekuły zaś składają się z atomów, które
są w nieustannym ruchu.
Atom jest niewidzialny nawet przy najsilniejszym powiększeniu.
Zaledwie można go ogarnąć myślą tak nadzwyczajna
- 85 -
jest jego małość.* A te molekuły, te atomy poruszają się, krążą
w nieustannym wirze, wobec którego forma ciała zachowuje się
tylko dzięki sile przyciągania.
Można więc określić, że świat składa się z niewidzialnych
atomów, kierowanych siłami niematerialnymi. Materia rozpatrywana
z bliska ulatnia się jak dym. Jej rzeczywistość jest tylko
pozorna i nie stanowi żadnej pewności. Rzeczywistość, pewność
znajdujemy tylko w umyśle, w duchu. W nim jednym
tylko objawia się świat w całym swym wieczystym pięknie. On
jeden może pojąć i napawać się jego harmonią. Tylko w duchu
wszechświat posiada się, poznaje, jest świadomy siebie.
Duch jest czymś więcej jeszcze, jest on siłą ukrytą, wolą,
która rządzi i kieruje materią. Mens agitat molem - i nadaje
życie. Mówiliśmy, że wszystkie molekuły, wszystkie atomy
nieustannie krążą i odnawiają się. Ciało ludzkie to potok
życiowy, gdzie fala bije o falę. Każda cząstka zostaje zamieniona
przez inne cząsteczki. Mózg nawet podlega tym zmianom,
a całe nasze ciało odradza się w przeciągu lat paru.
Nie można twierdzić, że mózg wytwarza myśli. Jest on tylko
narzędziem. W trakcie nieustannej przemiany ciała osobowość
nasza trwa, a z nią nasza pamięć i wola. Istnieje w nas siła
1] Teoria niepodzielnego i niezniszczalnego atomu, która od dwóch tysięcy
lat była podstawą fizyki i chemii, została odrzucona przez naukę wskutek
odkryć Curie, Becąurel, P. Bon itd. Już w roku 1876 w dziele „la Synthese
chimiąue" Berthelot nazwał tę teorię „dowcipnym i subtelnym romansem".
„Widać stąd, mówi Le Bon („Revue scientifique" 31X1903 r.), że niektóre
dogmaty naukowe niewiele są trwalsze od bóstw starożytności". Jeszcze przed
nimi W. Crookes, wielki fizyk angielski, oświadczył: „Materia jest to pewien
rodzaj ruchu". (Proc. Roy. Soc. Nr 205, t. 72). Upadł więc jedyny punkt
oparcia, na którym zbudowano całą teorię materialistyczną.
inteligentna i świadoma, która kieruje harmonijnym ruchem
atomów według potrzeby życia; istnieje pierwiastek, który
panuje nad materią i przeżywa ją.
To samo odnosi się do wszystkich rzeczy. Świat materialny to
tylko zewnętrzny pozór, zmienny przejaw rzeczywistości najistotniejszej
i duchowej wewnątrz niego zawartej. Jak ludzkie
„ja" nie tkwi w zmiennej wciąż materii lecz w duchu, tak samo
„ja" wszechświata nie zawiera się w całym zespole słońc
i gwiazd, lecz tkwi w utajonej woli, w niewidzialnej i niematerialnej
potędze, która kieruje ewolucją.
Wiedza materialistyczna dostrzega jedną tylko stronę rzeczy.
Z góry potępiwszy hipotezę, a nie zdoławszy określić praw
wszechświata i życia, musiała do niej powrócić, by wyjaśnić
prawa przyrodzone. Uznając za podstawę świata fizycznego
atom, niedostrzegalny dla zmysłów, tym samym uznała bezsilność
samego doświadczenia.
J. Soury, jeden z najpoważniejszych pisarzy materialistycznych,
nie waha się uznać tej sprzeczności, rozbierając prace
Haeckla: „Nie możemy nic się dowiedzieć o składzie materii".
Gdyby świat był tylko zlepkiem materii, rządzonym przez
ślepą siłę, czyli przypadek, nie widzielibyśmy tej stałej kolejności
zjawisk występujących regularnym trybem; nie widzielibyśmy
inteligentnego przystosowania środków do celu, tej harmonii
praw, sił, stosunków, która przejawia się w całej
przyrodzie. Życie byłoby wypadkiem oderwanym, wyjątkiem,
a nie prawem ogólnym. Niczym nie można by wyjaśnić
nieodpartego dążenia, które od początku świata, od pojawienia
się istot żywych kieruje prądem życiowym ku coraz doskonalszym
formom przez stopniowy rozwój. Gdyby materia była
nieświadoma, ślepa, bez celu, jakże mogłaby różnicować się
i rozwijać według wspaniałego planu? Jak mogłaby zhar-
87
monizować swe pierwiastki, swe molekuły, by utworzyć wszystkie
cuda przyrody od ciał niebieskich krążących w bezkresie do
subtelnych organów ciała ludzkiego, do owada, ptaka, kwiatu?
Postęp geologii i antropologii rzucił nowe światło na historię
świata pierwotnego, na próżno jednak materialiści uczynili
z prawa rozwoju istot punkt oparcia dla swych teorii. Z nauk
tych bowiem wynika właśnie pewność, że nigdzie siła ślepa nie
rządzi niepodzielnie. Przeciwnie, wszędzie tryumfuje i włada
inteligencja, wola, rozum. Nigdzie siła ślepa nie wystarczyła do
zachowania i rozwoju gatunków. Ziemię opanował nie najsilniejszy,
nie najlepiej uzbrojony fizycznie, lecz najlepiej obdarzony
pod względem intelektu.
Świat od czasu swego powstania zdąża do coraz wyższego
stanu rzeczy. Prawo postępu zaznacza się w kolejnym przekształcaniu
kuli ziemskiej i ludzkości. Ukazuje się cel wszechświata,
do którego podąża wszystko, rzeczy i istoty, a celem
tym jest dobro, jest lepiej. Historia Ziemi jest najwymowniejszym
tego dowodem.
Zarzucą nam zapewne, że na dnie wszystkiego leży jednak
walka, cierpienie i śmierć. Odpowiemy, że najistotniejszym
warunkiem postępu jest właśnie wysiłek, walka i ból. Co zaś do
śmierci - nie jest ona niebytem, jak dowiedziemy tego dalej, lecz
przejściem istoty w nową fazę rozwoju. Z badania przyrody,
z całokształtu historii wyciągamy wniosek zasadniczy, że
wszystko, co jest, ma swoją przyczynę. Aby tę przyczynę
poznać, trzeba wznieść się powyżej materii do pierwiastka
intelektualnego, do żywego i świadomego prawa, które nam
* wyjaśni porządek i ład świata, tak jak doświadczenia psychologii
nowoczesnej tłumaczą nam zagadnienie życia.
Wartość doktryny filozoficznej ocenia się według skutków
moralnych, wpływu, jaki wywiera na życie społeczne. Rozpatrywane
pod tym kątem teorie materialistyczne oparte na
fatalności nie są zdolne rozbudzić życia moralnego ani zadośćuczynić
prawom sumienia. Idea czysto mechanistyczna, jaką
dają one o świecie i życiu, niszczy pojęcie wolności, a tym
samym znosi odpowiedzialność.* Z walki o byt czynią one
prawo nieugięte, mocą którego istoty słabe muszą zginąć pod
razami silnych; królestwo pokoju, solidarności i braterstwa
ludzkiego zostaje raz na zawsze wygnane z Ziemi. Teorie takie,
przenikając w umysły, rodzą obojętność i egoizm u szczęśliwych,
rozpacz i gwałt u wydziedziczonych, a demoralizację
wszystkich. Zapewne zdarzają się uczciwi materialiści i cnotliwi
ateusze, lecz nie jest to wynikiem ścisłego stosowania ich teorii.
Jeśli są takimi, to są pomimo swych poglądów, a nie z ich
powodu; ich sumienie zdołało się oprzeć wszelkim sofizmatom.
Materializm poniża godność ludzką, godność życia samego,
znosząc wolną wolę, czyniąc zdolności intelektualne i przymioty
moralne wydzielinami szarej substancji mózgu i widząc
w geniuszu tylko neurozę.
Wobec przekonania, że nie ma nic poza obecnym życiem,
żadnej innej sprawiedliwości oprócz ludzkiej, każdy może
zapytać: Po cóż walczyć i cierpieć? Na co litość, odwaga,
prawość? Po cóż przymuszać się, zwyciężać swe zdrożne
pożądania? Skoro ludzkość jest pozostawiona sama sobie,
skoro nie istnieje nigdzie żadna moc inteligentna i sprawiedliwa,
która ją sądzi, kieruje i wspomaga, na co się oglądać?
Któż ujmie jej ciężaru doświadczeń?
* Bóchner i szkoła jego nie wahają się twierdzić, że „Człowiek wolnym nie
jest, idzie tam, gdzie mózg go popycha". (Zob. Buchner, Siła i materia).
K9
Jeżeli nie ma we wszechświecie ani rozumu, ani sprawiedliwości,
ani miłości, nic oprócz ślepej siły, dławiącej istoty
i światy w jarzmie bezmyślnej i bezdusznej fatalności, czymże
będzie ideał, czym dobro i piękno moralne? Złudzeniem
i kłamstwem. Nie w ideałach więc, lecz w brutalnej rzeczywistości,
nie w obowiązku, lecz w użyciu powinien człowiek widzieć
cel życia, a machnąwszy ręką na wszelkie sentymenty, starać się
go osiągnąć.
Jeśli wychodzimy z niebytu i do niebytu wracamy, jeśli ten
sam los, to samo zapomnienie czeka zbrodniarza i mędrca,
samoluba i człowieka ofiarnego, jeśli zależnie od wypadku jedni
całe życie mozolą się, a inni weselą i używają, trzeba mieć
śmiałość zawołać: Precz z nadzieją! Nie ma pociechy dla
stroskanych, nie ma sprawiedliwości dla ofiar losu! Ludzkość
unoszona ruchem Ziemi gna bez celu, bez prawa moralnego,
nawracając kolejno od urodzin do śmierci, mija bez śladu
i pożytku.
Pod wpływem takiej doktryny sumienie traci głos i ustępuje
miejsca brutalnemu instynktowi, wyrachowanie zastąpi entuzjazm,
a użycie wyruguje wszelkie szlachetne dążenia duszy.
Każdy wówczas dbać będzie tylko o siebie. Zniechęcenie do
życia i myśli samobójcze opanują nieszczęśliwych. Wydziedziczonym
pozostanie tylko nienawiść do posiadających. Nienawiść
ta rozszarpie na strzępy cywilizację moralną.
Jednak nie! Myśl, rozum buntują się przeciw tym rozpaczliwym
doktrynom. Człowiek nie może walczyć, pracować,
cierpieć po to, by dojść do niebytu; materia nie jest wszystkim,
są prawa wyższe od niej, prawa ładu i harmonii, a wszechświat
nie jest mechanizmem nieświadomym.
Jakim sposobem ślepa materia mogłaby się kierować mądrymi
i inteligentnymi prawami? Jakim sposobem, sama pozbawiona
rozumu i uczucia, mogłaby tworzyć istoty rozsądne,
- 90 -
wrażliwe, zdolne rozpoznawać zło i dobro, sprawiedliwe i niesprawiedliwe?
Jak to? Dusza ludzka kochająca aż do poświęcenia,
odczuwająca piękno, dobro, miałaby pochodzić od
pierwiastka całkowicie wyzutego z tych przymiotów? Kochamy,
czujemy, cierpimy - i wyniklibyśmy z przyczyny, która jest
głucha, niema i nieubłagana? Bylibyśmy lepsi, doskonalsi od
niej?
Rozumowanie takie obraża logikę. Nie można dopuścić, by
cząstka mogja być wyższa od całości, aby inteligencja pochodziła
od przyczyny nieinteligentnej, aby z treści bezcelowej
mogły pochodzić istoty zdolne sięgać po cel.
Prosty rozum mówi nam, że skoro posiadamy inteligencję,
umiłowanie dobra i piękna, muszą one pochodzić od przyczyny
posiadającej je w stopniu wyższym. Jeśli ład przebija się we
wszystkich rzeczach, jeśli znać w świecie jakiś plan ogólny,
musiały one być poczęte i stworzone przez myśl, przez rozum!
Zostawmy na razie te zagadnienia, o których jeszcze pomówimy,
a przejdźmy do innej doktryny, mającej wiele punktów
stycznych z materializmem. Chcemy mówić o pozytywizmie.
Filozofia ta, subtelniejsza, a może mniej szczera od materializmu,
niczemu nie przeczy i nic nie stwierdza. Uchylając
wszelkie badania metafizyczne, wszelkie poszukiwania przyczyn
pierwotnych, ustanawia ona, że człowiek nie może nic
wiedzieć o zasadzie rzeczy; stąd wniosek, że badanie przyczyn
świata i życia jest zbyteczne. Cała jej metoda polega na
uznawaniu zjawisk stwierdzonych przez zmysły i praw nimi
kierujących. Uznaje ona tylko doświadczenie i rachunek.
Wszakże surowość tej metody ulec musiała wymaganiom
nauki i pozytywizm na równi z materializmem, pomimo swego
wstrętu do hipotezy, zmuszony był przyjąć teorie nie stwierdzone
przez zmysły. I tak dowodzi on o materii i sile, których
- 91 -
natury wewnętrznej nie zna; przyjmuje prawo ciążenia, system
astronomiczny Laplacea, ustosunkowanie sił, choć niepodobna
ich dowieść żadnym doświadczeniem.
Co więcej, założyciel pozytywizmu, August Comte, odsunąwszy
wszystkie zagadnienia religijne i metafizyczne, nawiązał
do cech okultystycznych i tajemnych wszechrzeczy
i zakończył swe dzieło, ustanawiając kult Ziemi.* Kult ten miał
swe ceremonie i swych płatnych kapłanów. Prawda, że pozytywiści
wyparli się tego zboczenia. Nie upieramy się przy tej
sprawie, jak i przy fakcie, że Littre, wybitny uczony i szanowany
wódz nowoczesnego ateizmu, dał się ochrzcić na łożu śmierci
po częstych rozmowach z księdzem katolickim. Należy jednak
zaznaczyć takie zaprzeczenia zasadom całego życia.
Te dwa przykłady dane przez mistrzów pozytywizmu dowodzą
bezsilności doktryn, pomijających dążenia istoty moralnej
i religijnej. Dowodzą one również, że nie można budować na
obojętności lub zaprzeczeniu; że mimo wszystkich sofizmatów,
przychodzi godzina, kiedy myśl o tamtym świecie poruszy
najtwardszego sceptyka.
Bez wątpienia i pozytywizm przyniósł niezaprzeczone korzyści
umysłowi ludzkiemu, skłaniając go do ścisłości w argumentowaniu,
do jaśniejszego określenia swych teorii. Założyciele
jego, znużeni abstrakcjami metafizycznymi i próżną dyskusją,
chcieli dać wiedzy stały grunt, lecz wyszukane przez nich
podwaliny okazały się tak szczupłe, że wznoszony gmach stracił
na rozmachu i trwałości. Pragnąc zacieśnić granicę myśli,
wyrzekli się najpiękniejszych władz duszy; odpychając idee
* Zobacz: Ontologie, Durand de Gros (1871) - ciekawe dzieło, które zbija
doktryny pozytywistów.
92 -
przestrzeni, nieskończoności, absolutu, odjęli niektórym naukom,
jak geometrii, astronomii, wszelką możliwość dalszego
rozwoju. Znamienny jest fakt, że właśnie na polu astronomii,
potępianej przez Augusta Comtea, jako należącej do sfery
niepoznawalnego, poczyniono największe odkrycia.
Pozytywizm nie znajduje żadnej podstawy moralnej dla
sumienia. Człowiek ma na Ziemi nie tylko swe prawa, ma
również i obowiązki do spełnienia; od tego zależy cały ład
społeczny. Przecież, by spełniać swe obowiązki, należy je znać,
a jakże je poznać, skoro nie będzie się ciekawym celu życia,
początku i końca istoty? Jakże przeniknąć zasadę rzeczy,
według własnego wyrażenia Littre, jeśli wyrzekamy się poszukiwań
w dziedzinie świata moralnego?
Niektórzy myśliciele spośród materialistów i pozytywistów
chcieli stworzyć tak zwaną przez nich moralność niezawisłą, to
znaczy moralność wyzwoloną z wszelkich pojęć teologicznych
i wpływów religijnych. Sądzili, że na takim neutralnym gruncie
połączą się wszystkie lepsze umysły. Materialiści nie spostrzegli
jednak, że przecząc swobodzie, grzebią wszelką moralność.
Człowiek odarty z wolności staje się zwykłą maszyną tylko,
a cóż maszyna pocznie z moralnością? Przy tym pojęcie
obowiązku, żeby stać się skuteczne, musiałoby być przyjęte
przez wszystkich, a na czymże to pojęcie miałoby się opierać
wobec mechanistycznej teorii świata i życia?
Moralność nie może stanowić podstawy czy punktu wyjścia.
Jest ona właśnie punktem dojścia, wypadkową zasad i koroną
myśli filozoficznej. I dlatego moralność niezawisła pozostała
teorią jałową, szlachetnym złudzeniem bez wpływu na obyczaje-
Przez uważne i drobiazgowe badanie materii szkoła pozytywistów
wzbogaciła pewne gałęzie wiedzy ludzkiej, lecz spuściła
- 93 -
z oczu całokształt rzeczy i najwyższe prawa wszechświata.
Zamknąwszy się w wyłącznej swej dziedzinie, naśladowała
górnika, który wkopuje się coraz głębiej we wnętrzności ziemi,
odnajduje ukryte tam skarby, a przestaje widzieć wspaniały
obraz przyrody, jaśniejący w promieniach słońca.
Szkoły te nie pozostały nawet wierne swemu programowi, bo
ogłosiwszy metodę doświadczalną za jedyny sposób zdobycia
prawdy, sprzeniewierzyły się same sobie, zaprzeczając a priori
całemu szeregowi zjawisk psychicznych, które będziemy rozpatrywali.
Rzecz szczególna, że nauka pozytywna wobec tych
faktów wykazała tyle wzgardliwej niewiary, tyle uprzedzenia,
co najmniej tolerancyjni członkowie Kościoła.
Nie można uznawać pozytywizmu za ostatni etap nauki,
która z natury swej jest postępowa. Pozytywizm jest tylko
przejściową formą ewolucji filozoficznej. Nie na to wieki szły po
wiekach, nie na to gromadziły się prace uczonych i filozofów,
by utknąć na teorii niepoznawalnego! Myśl rozwija się i co
dzień dąży naprzód. Co wczoraj było nieznane, jutro da się
poznać. Pochód umysłu ludzkiego nie ma granicy. Wykreślać
mu takową, to przeczyć prawu postępu, zapoznawać prawdę!
Rozdział VIII
Przesilenie moralne
Z poprzednich rozważań wynika, że myśl świata waha się
między dwoma sprzecznymi systemami. Dlatego chwila bieżą-
- 94 -
ca to chwila zamętu. Wiara religijna stygnie, a wytyczne
filozofii przyszłości ukazują się zaledwie garstce poszukiwaczy.
Zapewne epoka, w której żyjemy, uczyniła wiele dla postępu.
Cywilizacja nowoczesna, uzbrojona w świetne narzędzia, zmieniła
powierzchnię ziemi; zbliżyła ludy, znosząc przestrzenie.
Instytucje się ulepszyły i rozpowszechniło wykształcenie. Prawo
zajęło miejsce przywileju, a wolność tryumfuje nad duchem
rutyny. Stacza się walna bitwa między przeszłością, która nie
chce umrzeć, a przyszłością, która rwie się do życia. Na łasce tej
walki świat zdąża naprzód niepowstrzymanie, a z osiągniętych
rezultatów możemy spodziewać się cudowniej szych jeszcze
zdobyczy.
O ile przecież postęp w dziedzinie materialnej i intelektualnej
jest znaczny, to w dziedzinie moralnej postępu tego nie znać.
Przeciwnie, świat zdaje się raczej cofać. Społeczeństwa ludzkie
pochłonięte przez kwestie polityczne, przez przedsiębiorstwa
przemysłowe i finansowe, poświęcają dla dobrobytu moralną
stronę życia.
Dzieło cywilizacji, jak wszystkie rzeczy ludzkie, obok stron
wspaniałych ma i ciemne plamy. Poprawiwszy do pewnego
stopnia warunki istnienia, pomnożyło natomiast potrzeby;
zaostrzając apetyty, pragnienia, sprzyjało zmysłowości i wzmogło
zepsucie. Zamiłowanie do zbytku, rozkoszy, bogactwa
ogarnęło wszystkich. Za wszelką cenę pragnie się zdobywać
i posiadać.
Stąd te bezwstydne spekulacje, nie kryjące się już w cieniu.
Stąd to obniżenie charakterów i sumień, ten kult majątku,
istnego bożka, którego ołtarze stoją na miejscu bóstw dawnych.
Wiedza i przemysł stokrotnie pomnożyły bogactwo ludzkości,
lecz z bogactw tych korzystają tylko nieliczni jej członkowie.
Los maluczkich jak dawniej zdany jest na łaskę,
a braterstwo zajmuje więcej miejsca w rozprawach niż w ser-
- 95
cach. W bogatych miastach, gdzie jedni opływają w dostatki,
inni mrą z głodu. Fabryki, skupiska robotnicze, istne ogniska
zepsucia fizycznego i moralnego stały się piekłem pracy.
Pijaństwo, prostytucja, rozpusta sieją wszędzie swą truciznę,
osłabiają pokolenia i wysuszają życie u źródła; niezdrowa
literatura podnieca mózgi i osłabia dusze, a gazety publicznie
rozpowszechniają kłamstwa i potwarze.
Rozpacz zabiera co dzień nowe ofiary: liczba samobójstw,
nie przekraczająca w 1820 r. we Francji półtora tysiąca,
dochodzi dzisiaj do ośmiu tysięcy. Osiem tysięcy istot rocznie
z powodu braku energii i poczucia moralnego porzuca zbawienną
walkę życiową, chroniąc się w przypuszczalnym niebycie.
Liczba zbrodni i wypadków obłędu potroiła się w ciągu lat
pięćdziesięciu. Odsetek młodzieży pośród skazanych jest znaczny.
Czy taki stan rzeczy należy kłaść na karb zaraźliwego
środowiska, na złe przykłady otrzymywane w dzieciństwie,
brak stanowczości u rodziców, złe wychowanie rodzinne?
Przyczyny te są istotne, lecz nie jedyne.
Wady nasze pochodzą stąd, że pomimo rozwoju wiedzy
i wykształcenia człowiek nie zna jeszcze siebie. Za mało wie
o prawach wszechświata, a nic nie wie o siłach, które tkwią
w nim samym. Przykazanie filozofa greckiego „znaj siebie
samego" pozostało dla większości ludzi pustym hasłem. Nie
więcej niż przed dwudziestu wiekami, a może mniej nawet,
człowiek dzisiejszy wie o tym, czym jest, skąd przychodzi,
dokąd dąży, jaki jest prawdziwy cel istnienia. Żadne nauczanie
nie dało mu pojęcia o jego roli na tym świecie ani o jego
przeznaczeniu.
Umysł ludzki waha się, niezdecydowany, między wymaganiami
dwóch potęg.
Z jednej strony religie z orszakiem błędów i przesądów,
z chęcią panowania i nietolerancją, ale zarazem ze źródłem
96 -
pociechy i słabymi promykami światła, które zachowały się
jeszcze z prawd pierwotnych.
Z drugiej wiedza, materialistyczna w założeniu i w celach
ostatecznych, z chłodnym przeczeniem, z nadmierną skłonnością
do indywidualizmu, ale zarazem z urokiem swych odkryć
i dobrodziejstw.
Dwa te olbrzymy, religia bez dowodów i wiedza bez ideału,
wyzywają się, zwalczają bez zwycięstwa z żadnej strony, bo
każda z nich odpowiada potężnemu nakazowi człowieka, jedna
przemawia do jego serca, druga zwraca się do umysłu, do
rozumu. Dokoła nich piętrzą się ruiny licznych nadziei i zmarnowanych
porywów; słabną szlachetne uczucia, rozłam i nienawiść
wyrasta w miejscu życzliwości i zgody.
Pośród takiego zamętu pojęć sumienie zamilkło. Działa po
omacku, bojaźliwie, a niepewność ciążąca nad nim przesłania
to, co dobre i sprawiedliwe.
Skutki tego nieporozumienia odbijają się wszędzie, w rodzinie,
w społeczeństwie i w nauce.
Brak jest męskości w wychowaniu. Ani religia, ani nauka
niezdolne już są ukształtować dusz silnych, zaprawionych do
walki życiowej. Nawet filozofia, zwracając się do niewielu tylko
umysłów abstrakcyjnych, wyrzeka się tym samym swoich praw
do życia społecznego i traci cały wpływ.
Jakim sposobem ludzkość wyjdzie z tego stanu przesilenia?
Jedna jest tylko rada: znaleźć grunt, gdzie dwie nieprzyjazne
siły - uczucie i rozum, mogłyby pojednać się dla dobra
i zbawienia wszystkich. Każda bowiem istota ludzka ulega tym
dwu siłom i pod ich władzą czuje i działa. Od ich zgody zależy
równowaga i harmonia człowieka, prawość jego życia, jednolitość
skłonności i poglądów, a rozdźwięk między tymi siłami
wprowadza nieład w życie ludzkie. A co zachodzi w każdym
- 97 -
z nas, to przejawia się w całym społeczeństwie, powodując
nader bolesny zamęt.
By temu położyć kres, trzeba, by zajaśniało światło dla oczu
wszystkich, wielkich i małych, bogatych i biednych, mężczyzn,
kobiet i dzieci; trzeba, aby nowa powszechna nauka oświeciła
dusze o ich pochodzeniu, o ich obowiązkach i celach.
Na tym wszystko polega. Dopiero rozwiązanie tych zagadnień
może służyć za podstawę męskiego wychowania, może
uczynić ludzkość naprawdę silną i wolną. Doniosłość ich jest
sprawą zasadniczą tak dla jednostki, którą kierować będą w jej
obowiązku codziennym, jak dla społeczeństwa, stanowiąc
wytyczną jego instytucji i stosunków.
Pogląd człowieka na wszechświat, na jego prawa i na rolę,
która mu przypada, odbija się na całym życiu i wpływa na
postanowienia. Według tego poglądu człowiek wykreśla sobie
linię postępowania, oznacza cel i podąża ku niemu. Na próżno
też staralibyśmy się wyminąć te zagadnienia. One same nasuwają
się naszemu umysłowi, opanowują nas, pociągają w swe
głębiny, stanowią oś cywilizacji.
Ilekroć jakieś nowe pojęcie świata i życia przenika w umysł
ludzki i dosięga z wolna do wszystkich środowisk, odbija się to
na ustroju społecznym, na instytucjach i obyczajach.
Pojęcia katolickie stworzyły cywilizację średniowieczną
i przekształciły feudalne i monarchiczne społeczeństwo. Na
ziemi i w niebie nastało królestwo łaski. Pojęcia te przeżyły już
swój wiek i nie ma dla nich miejsca w życiu nowożytnym.
Usuwając jednak stare wierzenia, teraźniejszość niczym ich nie
zastąpiła. Pozytywizm materialistyczny i ateuszowski patrzy na
życie jak na wytwór siły i materii, zaś w prawach wszechświata
widzi bezduszny mechanizm. Nie ma tu miejsca na sprawiedliwość,
solidarność, odpowiedzialność. Stąd ogólne rozluźnienie
więzi społecznych, sceptycyzm pesymistyczny, pogarda
- 98 -
wszelkiego prawa, wszelkiej powagi, co może poprowadzić nas
ku przepaści.
Materialistyczne doktryny wywołały u jednych zniechęcenie,
u innych wzmogły pożądliwość, natomiast wszystkich pchnęły
na drogę kultu złota i ciała. Pod ich wpływem wzrosło
pokolenie pozbawione ideału, bez wiary w przyszłość, pokolenie,
które wątpi w siebie i wątpi we wszystko.
Religie dogmatyczne prowadziły nas do despotyzmu, do
samowładztwa; materializm dąży logicznie do anarchii i nihilizmu.
Dlatego uważać go musimy za niebezpieczeństwo, grożące
ludzkości upadkiem.
Może nasza ocena wyda się komuś nadto przesadna. Wystarczy
nam w tym razie sięgnąć do dzieł wybitnych materialistów
i przytoczyć własne ich wnioski.
Oto, na przykład, co pisał Mes Soury:
„Cóż jest bardziej zbyteczne i niepotrzebne na świecie, niż
urodzenie, istnienie i śmierć niezliczonych pasożytów zwierzęcych
i roślinnych, które wegetują jak pleśń na powierzchni
naszej malutkiej planety. Istnienie to, obojętne samo w sobie,
a przecież konieczne, skoro jest, wymaga zażartej walki wszystkich
przeciw wszystkim, wymaga gwałtu i podstępu, wobec
czego miłość, bardziej gorzka od śmierci, w oczach istot
naprawdę świadomych wyda się snem złowrogim, bolesną
halucynacją, od której stokroć lepszy byłby niebyt.
Skoro jednak jesteśmy synami przyrody, skoro stworzyła nas
ona i dała nam byt, to my ze swej strony obdarzyliśmy ją
przymiotami idealnymi, które ją zdobią w naszych oczach, my
utkaliśmy tę świetlistą zasłonę, za którą nam się ukazuje.
Wieczne złudzenie, które czaruje lub dręczy człowieka, jest więc
dziełem jego rąk.
- 99 -
Pośród wszechświata, gdzie wszystko jest ciemnością i milczeniem,
człowiek sam tylko czuwa i cierpi na tej planecie, bo on
sam tylko, wespół może z niższymi braćmi, myśli i rozważa.
Zaledwie dopiero zaczyna rozumieć zmkomość tego, w co
wierzył, co kochał, nicość piękna, kłamliwość dobroci, ironię
wszelkiej wiedzy ludzkiej. Uwielbiwszy się naiwnie w swych
bogach i bohaterach, dziś, kiedy stracił wiarę i nadzieję, widzi
oto, że sama natura wymyka mu się, że i ona była, jak wszystko
zresztą, pozorem tylko i oszukaństwem!"*
Inny pisarz materialistyczny, utalentowana poetka pani
Ackermann, nie waha się wystąpić z taką mową:
„Nie powiem ludzkości: Postępuj! Ja powiem jej: Umieraj!
Bo żaden postęp nie wyrwie cię z nędzy istnienia ziemskiego".
Podobne zapatrywania nie są udziałem tylko niektórych
pisarzy. Przedostały się one do najniższych środowisk dzięki
literaturze, która zniesławia dobre imię naturalizmu, dzięki
powieściom i niezliczonym świstkom.
Czy można dziwić się, że człowiek traci chęć do życia i do
pracy, jeżeli pouczają go, że niebyt lepszy jest od życia? Czy
trudno odpowiedzieć, dlaczego zniechęcenie i demoralizacja
trawią umysły? Nie, takie doktryny nie natchną ludów wielkością
duszy, odpornością na przeciwności ani odwagą w dni
ciężkie.
Społeczeństwo pozbawione nadziei, wiary w jutro, jest jak
człowiek zbłąkany na pustyni, jak zeschły liść miotany wichrem.
Słuszne jest zwalczać ciemnotę i zabobony, ale trzeba dać na
ich miejsce jakieś racjonalne wierzenia. Aby stąpać pewnym
krokiem przez życie, trzeba silnego przeświadczenia, wiary
* Philosophic naturelle, str. 210.
- 100 -
odrywającej od świata materialnego, trzeba widzieć cel i wprost
do niego zdążać. Najpewniejszym orężem w walce ziemskiej jest
czyste i prawe sumienie!
Skoro jednak damy się opanować idei niebytu, jeśli wierzymy,
że życie nie ma jutra i wszystko kończy się ze śmiercią,
wtedy logiczne będzie, że troska o byt materialny, o interes
osobisty zagłuszy wszelkie inne uczucie. Co może nas obchodzić
przyszłość, której nie mamy znać? W imię jakiej idei
mówić nam będą o postępie, reformach, poświęceniu? Jeśli
naszym udziałem jest tylko to jedno krótkie życie, korzystajmy
z chwili obecnej, gońmy za uciechami, odrzućmy cierpienie
i obowiązki! Oto są wnioski wypływające logicznie z teorii
materialistycznych, wnioski, które słyszy się dokoła i patrzy na
ich codzienne stosowanie.
Jakichże klęsk przyczyną mogą być te doktryny rzucane
w bogatą cywilizację, tak już silnie skierowaną w stronę zbytku
i uciech fizycznych?
Szczęściem, nie wszystkie ideały zagubiliśmy. Chwilami
dusza ludzka odczuwa własną nędzę, nie wystarcza jej życie
obecne i szuka uparcie zaświatów. W myśli ludu tkwi pewna
intuicja. Oszukiwany w ciągu wieków, nie dowierza dogmatom,
choć nie jest sceptyczny. I pełen nadziei wierzy w sprawiedliwość
i tęskni do niej. A kult pamięci, te wzruszające objawy
czci w dniu pierwszego listopada przy grobach ukochanych
zmarłych wymownie świadczą o instynktownym przeczuciu
nieśmiertelności.
Nie, lud bozbożny nie jest, skoro wierzy w trwałą sprawiedliwość
tak, jak wierzy w wolność, bo obie one mają swe źródło
w prawach wiecznych i boskich. I uczucie to, najpiękniejsze
i najwyższe w duszy ludzkiej, będzie naszym ocaleniem. Wystarczy
dać zrozumieć wszystkim, że tkwiące w nas poczucie
- 101 -
sprawiedliwości jest istotnym prawem wszechświata, że ono
rządzi istotami i światami i że przez nie tylko dobro zatryumfuje
ostatecznie nad złem, a życie nad śmiercią.
Tęskniąc do sprawiedliwości, lud szuka jednocześnie jej
zastosowania. Stara sieją osiągnąć na gruncie politycznym i na
gruncie ekonomicznym, tak jak i na podstawie zrzeszeń.
Władza ludu rozpina po świecie szeroką sieć stowarzyszeń
robotniczych, całe ugrupowanie socjalistyczne, które pod jednym
sztandarem rzuca te same hasła, te same żądania. Jest to
pouczający obraz dla myślicieli, ale zarazem, nie przeoczmy
tego, mogący mieć groźne skutki dla przyszłości.
Ruch ten, pobudzany przez teorie materialistyczne i niewiarę,
może stać się narzędziem zniszczenia, rozszaleć gwałtami
i rewolucją. Utrzymany zaś w granicach rozsądku i umiarkowania,
może uczynić wiele dla szczęścia ludzkości. Gdyby
jakiś promień z góry, jakiś podniosły ideał zajaśniał tym
tłumom pracującym, spragnionym postępu, to prysłyby wszystkie
stare formy społeczne i wykwitłby świat nowy, oparty
o prawo dla wszystkich, o sprawiedliwość i solidarność.
Doba obecna, to doba przesilenia i odrodzenia. Świat jest
w stanie fermentu, zepsucie wzrasta, szerzą się ciemności,
niebezpieczeństwo jest wielkie; za mrokami jednak dostrzegamy
światełko, za niebezpieczeństwem - ocalenie. Społeczeństwo
zginąć nie może. Obok pierwiastków rozkładowych tkwią
w nim zarodki przemiany i podniesienia. Rozkład zapowiada
śmierć, ale też poprzedza odrodzenie; może być wstępem do
innego życia.
102
Skąd przyjdzie to światło, to ocalenie i odrodzenie?
Nie da ich Kościół, bo nie zdoła odrodzić ducha ludzkiego.
Nie da ich wiedza, bo nie zajmuje się ani charakterami, ani
sumieniem, lecz tym tylko, co percepują zmysły; wszystko, co
stanowi życie moralne, wszystko, co czyni wielkie serca, silne
społeczeństwa: poświęcenie, cnota, umiłowanie dobra - tego
wszystkiego zmysły nie rejestrują.
Chcąc podnieść poziom moralny, chcąc wstrzymać te dwa
prądy zabobonu i sceptycyzmu, jednako jałowe, trzeba dać
człowiekowi nowe pojęcie o życiu i świecie, które opierając się
na badaniu natury i świadomości na zasadach rozumu, ustali
cel życia i wytyczy drogę naprzód. Trzeba nauczania pobudzającego,
dążenia do udoskonalenia, trzeba sankcji moralnej
i wiary w przyszłość.
To nowe pojęcie i nowe nauczanie istnieją już i rozpowszechniają
się z każdym dniem.
Pośród próżnych rozpraw i błąkania się szkół w pogoni za
prawdą, rozległ się głos dziwny, głos umarłych. Z tamtej strony
grobu objawili się bardziej żywi niż kiedykolwiek; ich nauki
odsunęły zasłonę kryjącą przed nami życie przyszłe. Pogodzą
one wszystkie wrogie systemy i z popiołów przeszłości buchnie
żywy płomień. W filozofii duchów odnajdujemy doktrynę
tajemną wszystkich wieków. Wskrzesza ją ona, zbiera rozrzucone
okruchy, a spoiwszy trwałym cementem, odbudowuje
wspaniały gmach, zdolny objąć wszystkie ludy i cywilizacje.
Aby zapewnić jej trwanie, daje za podwaliny skałę doświadczenia
bezpośredniego, ponawiających się wciąż faktów. Dzięki
tej filozofii pewność życia nieśmiertelnego ujawnia się oczom
wszystkich wraz z niezliczonymi istnieniami i nieskończonym
postępem w biegu czasów.
Taka doktryna przekształcić może ludy i społeczeństwa,
- 103 -
wzniecając światło tam, gdzie panuje noc, roztapiając swym
ciepłem lody egoizmu w duszach, objawiając ludziom prawa,
które ich jednoczą więzami ścisłej solidarności. Ona to posieje
ziarna upragnionej zgody, z której wykwitnie pokój i harmonia.
Przez nią nauczymy się działać zarówno sercem, jak rozumem.
Ludzkość świadoma swoich sił pójdzie krokiem pewnym ku
swym wspaniałym przeznaczeniom.
Naukę tę wyłożymy od podstaw w drugiej części niniejszej
pracy, po czym wskażemy dowody doświadczalne i fakty, na
których dowody te się opierają.
Część druga
Wielkie zagadnienia

Rozdział IX
Wszechświat i Bóg
Zagadnienie Boga staje się zagadnieniem życia i przeznaczenia.
Jeśli badamy prawa przyrody, jeśli śledzimy idealne piękno,
którym tchną wszystkie sztuki, wszędzie i zawsze, nad wszystkim
i poza wszystkim znajdujemy ideę Istoty Najwyższej,
koniecznej, doskonałej, wieczne źródło dobra, piękna, prawdy,
a tym samym źródło prawa, sprawiedliwości i najwyższego
rozumu.
Świat fizyczny i moralny podlega prawom, a prawa te
zdradzają głęboką znajomość rzeczy, którymi rządzą. Nie
wynikają one z przyczyny ślepej, chaos bowiem i przypadek nie
stworzą ładu i harmonii. Nie pochodzą też od ludzi, bowiem
istoty przemijające, ograniczone czasem i przestrzenią, nie
mogłyby utworzyć praw niezmiennych i powszechnych. Aby je
wytłumaczyć, trzeba wznieść się aż do Istoty Najwyższej,
stworzyciela wszechrzeczy. Nie można pojąć inteligencji, nie
uosabiając jej w jakiejś istocie, lecz istota owa nie stoi w łańcuchu
istot. Jest ona ojcem wszystkich, samym źródłem życia.
Osobowości nie należy tu rozumieć w znaczeniu istoty
posiadającej formy a raczej jako całokształt władz i zdolności
świadomych siebie. Osobowość, w najwyższym znaczeniu tego
słowa, to świadomość, i w takim właśnie rozumieniu Bóg jest
- 107 -
osobą, a raczej osobowością absolutną, a nie istotą mającą
kształt i granice. Bóg jest nieskończony i nie może być
zindywidualizowany, to znaczy istnieć osobno, w odłączeniu od
świata.
Według wyrażenia pozytywistów badanie przyczyny pierwszej
jest zbyteczne i bezcelowe, my zaś zapytujemy się, czy
możliwe jest dla umysłu poważnego zadowolić się nieświadomością
praw, kierujących warunkami jego istnienia! Poszukiwanie
Boga narzuca się samo. Jest ono badaniem wielkiej
duszy, zasady życia, która ożywia wszechświat i odzwierciedla
się w każdym z nas. Wszystko staje się drugorzędne, gdy idzie
o zasadę rzeczy. Idea Boga nieodłączna jest od idei prawa,
szczególnie prawa moralnego, i żadne społeczeństwo nie może
rozwijać się i żyć bez znajomości prawa moralnego. Wiara
w wyższy ideał sprawiedliwości wzmacnia sumienie i podtrzymuje
człowieka w chwili próby. Niesie ona pociechę
i nadzieję cierpiącym, jest ucieczką ostatnią dla stroskanych
i opuszczonych. Jak zorza rozjaśnia swym łagodnym światłem
dusze nieszczęśliwych.
Trudno bez wątpienia wykazać istnienie Boga drogą dowodów
bezpośrednich i namacalnych. Bóg zmysłom nie podlega.
Bóstwo ukryło się pod tajemną zasłoną, być może dlatego, żeby
nas zmusić do poszukiwań, by nam pozostawić zasługę znalezienia
Go. Istnieje w nas jednak pewna siła instynktowna,
pociągająca nas ku Niemu, która mocniej potwierdza Jego
istnienie niż wszelkie dowody i badania.
We wszystkich epokach, na każdym stopniu cywilizacji,
w każdym klimacie - i to jest właśnie racją bytu wszystkich
religii - umysł ludzki odczuwał potrzebę oderwania się od
rzeczy przemijających, znikomych, które tworzą życie materialne,
a nie dają mu pełnego zadowolenia; zawsze pragnął
- 108 -
przywiązać się do czegoś stałego, niewzruszonego we wszechświecie;
zrozumiał też istnienie istoty absolutnej i doskonałej,
z którą utożsamiał wszystkie władze intelektualne i moralne.
Znalazł to wszystko w Bogu i nic poza Nim nie może nam
dostarczyć tej pewności, tego bezpieczeństwa i ufności, bez
których zdani jesteśmy na łaskę zwątpienia i namiętności.
Zapewne uczynią nam zarzut, że niektóre religie tak fatalnie
przystosowały ideę Boga. Lecz cóż znaczą różne formy nadawane
Bóstwu przez ludzi! Widzimy w nich tylko chimeryczne
bożki, wytwór dziecinnego jeszcze umysłu społeczeństw, które
według stopnia inteligencji nadawały im formę wdzięczną,
poetyczną lub groźną. Bardziej dojrzała myśl ludzka odsunęła
się od przestarzałych pojęć, zapomniała o marach i nadużyciach
w ich imieniu popełnianych, by potężnym wzlotem wzbić
się do rozumu wiecznego, do Boga, duszy świata, ogniska
wszystkiego życia i wszystkiej miłości, w którym żyjemy jak żyje
ptak w powietrzu, jak żyje ryba w oceanie i w którym zespoleni
jesteśmy ze wszystkim, co jest, co było i co będzie.
Idea, którą religie utworzyły sobie o Bogu, opierała się na
objawieniu rzekomo nadprzyrodzonym. I dziś przyjmujemy
objawienia praw najwyższych, lecz drogą naszej myśli, która
bada fakty i zgłębia obraz wszechświata. Objawienie to czytamy
w dwu zawsze otwartych księgach, w księdze wszechświata,
w której zapisane są świetnymi głoskami dzieła Boże i w księdze
sumienia, gdzie są wyryte przepisy moralności. Wskazówki
duchów zbierane we wszystkich punktach kuli ziemskiej sposobem
prostym i naturalnym mówią to samo. Drogą tego
podwójnego objawienia rozum ludzki obcuje z rozumem
boskim na łonie wszechświata, pojmując go coraz jaśniej,
odczuwając jego piękno i harmonię.
- 109
Gdy noc i cisza otuli ziemię, gdy spokój zalegnie w mieszkaniach
ludzkich, podnieśmy wzrok w bezkresy niebios, usianych
niezliczonymi światłami. Ileż milionów promiennych
gwiazd, ileż słońc olśniewających z orszakiem planet krąży
w bezmiarach nieobjętych. W najodleglejszych sferach jeszcze
dojrzymy świetlane wstęgi gwiazdozbiorów. Próżno teleskop
zgłębia niebiosa, nigdzie nie znajduje kresu wszechświata;
wszędzie światy za światami, słońca za słońcami, wszędzie
legiony gwiazd mnożą się i zlewają w końcu w jakiś iskrzący się
pył w bezdennych otchłaniach przestworzy.
Jakaż mowa ludzka mogłaby wam opisać cudowne diamenty
niebieskiego skarbca?
Syriusz, dwadzieścia razy większy od naszego Słońca, równego
milionowi przeszło kul ziemskich, Aldebaran, Wega,
Procjon, słońca różowe, błękitne, szkarłatne, gwiazdy z opalu
i szafiru, które wysyłacie w przestwór tęczowe promienie, idące
z szybkością siedemdziesięciu mil na sekundę, a dochodzące do
nas po setkach i tysiącach lat! A wy, mgławice rodzące słońca,
zarodki wszechświatów, drżące, zaledwie dostrzegalne gwiazdki,
a jednak olbrzymy - ogniska ciepła, światła, elektryczności
i życia, światy skrzące, sfery nieobjęte! I wy, nieprzeliczone
ludy, rasy, społeczeństwa, które te gwiazdy zamieszkujecie!
Słaby nasz głos na próżno sili się obwieszczać wasz majestat;
milknie więc bezsilny, a olśniony wzrok tymczasem podziwia
korowody gwiazd!
A kiedy nareszcie oderwiemy oczy od zawrotnych przestrzeni,
by oglądać światy bliższe naszej planecie, córy Słońca
krążące wespół z nami dokoła wspólnego ogniska, cóż do-
- 110
strzegamy na ich powierzchni? Lądy i morza, wyniosłości
i płaszczyzny, gęste obłoki gnane wiatrem, śniegi, ławice lodów
nagromadzone pod biegunami. Dowiadujemy się, że światy te
posiadają powietrze, wodę, ciepło, światło, pory roku, klimaty,
dni, noce, jednym słowem, wszystkie warunki życia ziemskiego,
co nam pozwala uważać je za mfejsce pobytu innych skupisk
ludzkich, wierzyć z nauką, że są one zamieszkane lub kiedyś
będą takimi. Wszystkie te płonące gwiazdy, planety, komety,
wszystko to zawieszone w próżni, porusza się, oddala, przybliża,
przebiega określone orbity, unoszone z przerażającą
szybkością przez nieogarnione przestworza. Wszędzie ruch,
działalność, życie występuje w obrazie wszechświata, zaludnionym
niezliczonymi światami i toczącym się bez wytchnienia
w głębinach niebios.
Olbrzymie to krążenie ulega prawu powszechnego ciążenia.
Ono samo podtrzymuje ciała niebieskie, wprawia je w ruch,
prowadzi dokoła słońc posłuszne planety. Prawo to rządzi
wszystkim w przyrodzie - od atomu do gwiazdy. Ta sama siła,
która pod nazwą przyciągania utrzymuje światy w ich orbitach,
pod nazwą skupienia zgromadza molekuły i bierze udział
w tworzeniu ciał chemicznych.
Gdy po tym przelotnym rzucie oka na niebiosa porównamy
zamieszkaną przez nas Ziemię z potężnymi słońcami zawieszonymi
w eterze, wobec nich wyda nam się ona ziarnkiem piasku,
atomem bujającym w nieskończoności. Ziemia należy do ciał
najmniejszych. A mimo to - jakaż tu harmonia kształtu, ile
wdzięków różnorodnych! Spójrzcie na wykrój lądów, na wyrzeźbione
półwyspy i wieńce otaczających je wysp; podziwiajcie
wspaniałe morza, jeziora, lasy, roślinność od cedru wznoszącego
się na zboczu gór do najskromniejszego kwiatka ukrytego
- 111 -
w zieleni; obliczcie istoty żywe: ptaki, owady, rośliny, a spostrzeżecie,
że każde z nich jest arcydziełem, cudem sztuki
i dokładności.
A ciało ludzkie, czyż nie jest żywym laboratorium, narzędziem,
którego mechanizm osiągnął doskonałość? Śledźmy
w nim krążenie krwi z całym przyborem klapek i zastawek, niby
w maszynie parowej. Rozpatrzmy budowę oka, tego aparatu
tak skomplikowanego, że przewyższa wszystko, o czym przemysł
ludzki zamarzyć może; budowę ucha, tak cudownie
dostosowanego do chwytania fal dźwiękowych; a mózg, którego
zwoje wewnętrzne przypominają budowę kwiatu. Rozważmy
to wszystko, a porzucając świat widzialny, zapuśćmy się na
niższe szczeble drabiny istot, w światy, które nam odsłania
mikroskop; badajmy to mrowie gatunków i ras, w którym gubi
się myśl ludzka. Każda kropla wody, każda drobina pyłu jest
światem całym, a zaludniające je nieskończenie małe żyjątka
ulegają prawom równie ścisłym, co wielkoludy przestrzeni.
Wszędzie pełno istot, embrionów, zarodków. Miliony infusoriów
wiruje w kroplach naszej krwi, w komórkach ciał organicznych.
Skrzydło muchy, najmniejsza cząsteczka materii
roi się od legionu pasożytów. A wszystkie te żyjątka opatrzone
są narządami ruchu, systemem nerwowym, organami czuciowymi,
tak że stanowią istoty skończone, uzbrojone do walki
i wymogów istnienia. Nawet w łonie oceanów, na głębokości
ośmiu tysięcy metrów, żyją istoty wątłe, delikatne, fosforyzujące
same przez się i mające oczy przystosowane do oglądania
tego światła.
We wszystkich środowiskach bezgraniczna płodność występuje
przy tworzeniu się istot. Jak kłos jest ukryty w stanie
zarodkowym w ziarnie, dąb w żołędziu, róża w pączku, tak
- 112 -
w głębiach gwiaździstego nieba powstają całe światy. Wszędzie
życie rodzi życie. Ze szczebla na szczebel, z gatunku do gatunku
przez nieprzerwane powiązanie wznosi się ono od najprostszych,
zaczątkowych organizmów aż do istoty myślącej i świadomej,
jednym słowem do człowieka.
Wspaniała jedność przejawia się w świecie. Jedna i ta sama
substancja, eter, czyli fluid powszechny, przez nieskończone
przemiany wytwarza tę niezliczoną różnorodność ciał. Pierwiastek
ten wibruje pod działaniem sił kosmicznych. Stosownie
do szybkości i liczby tych wibracji wytwarza on ciepło, światło,
elektryczność lub płyn magnetyczny. Z większego skupienia
tych wibracji tworzą się ciała.
A wszystkie te formy wiążą się z sobą, wszystkie siły są
w równowadze, spajają się w ciągłych wymianach, w ścisłej
solidarności. Od minerału do rośliny, od rośliny do zwierzęcia
i aż do człowieka wysubtelnienie materii, wznoszenie się siły
i myśli odbywa się w harmonijnym rytmie. Prawo najwyższe
według jednolitego planu reguluje zjawiska życiowe, a związek
niewidzialny kojarzy wszystkie światy i wszystkie dusze.
Praca istot i rzeczy uświęca się dążeniem do nieskończoności,
do ideału. Wszystkie różnorodne z pozoru wypadki zdążają
w istocie ku jednemu, wszystkie cele łączą się i postępują do
jednego ośrodka: Boga! Bóg jest celem ostatecznym każdej
myśli i każdej miłości.
Badanie przyrody wykazuje nam we wszystkich wypadkach,
w każdym miejscu działanie ukrytej woli. Wszędzie materia
posłuszna jest sile, która nią włada, rządzi i kieruje. Wszystkie
siły kosmiczne zależne są od ruchu, a ruch to byt, to życie.
Materializm objaśnia stworzenie świata ślepym wypadkiem,
przypadkowym zbliżeniem się atomów. Czy widziano jednak,
- 113 -
aby rzucone odruchowo litery alfabetu złożyły poemat? Czy
widziano, aby mieszanina materiałów wzniosła sama przez się
jakiś potężny rozmiarami gmach lub skomplikowaną maszynę?
Materia pozostawiona sama sobie nie może nic. Harmonia
świata nie da się wyjaśnić bez udziału woli. Wola ta objawia się
ładem wszechświata przez działanie sił na materię, przez
istnienie mądrych i głębokich praw.
Zarzuca się często, że nie wszystko w przyrodzie jest
harmonijne, choć stwarza ona cuda, płodzi jednak i potwory.
Wszędzie zło idzie wraz z dobrem. Chociaż powolny rozwój
rzeczy zdaje się przygotowywać świat, aby stał się areną życia,
nie trzeba tracić z oczu marnotrawienia istnień, zażartej walki
istot. Nie trzeba zapominać o trzęsieniach ziemi, o wybuchach
wulkanów, które nawiedzają nieraz naszą planetę i w ciągu
paru chwil niszczą pracę kilku pokoleń.
Tak, zapewne zdarzają się wypadki w dziele przyrody, lecz
nie wykluczają one idei ładu i celowości, przeciwnie, potwierdzają
właśnie naszą tezę, bo moglibyśmy się zapytać, dlaczego
wszystko w takim razie nie jest wypadkiem.
Tymczasem wszędzie występuje wyraźnie przystosowanie
przyczyn do skutków, sposobów do celu, organów między
sobą, ich dostosowanie się do środowisk i warunków życia.
Mechanika natury, podobna w wielu punktach, acz wyższa od
mechaniki ludzkiej, dowodzi istnienia planu, a wprawienie
w ruch pierwiastków służących do zrealizowania tego planu
zdradza przyczynę niewidzialną, nieskończenie mądrą i potężną.
Zarzut istnienia potworów wynika z błędnego postrzegania.
Potwory są to zarodki chybione w rozwoju. Jeżeli człowiek
padając łamie nogę, czy zrzucimy za to odpowiedzialność na
przyrodę i Boga? Tak samo skutkiem wypadków, skutkiem
zaburzeń zachodzących podczas brzemienności zarodki mogą
- 114 -
doznać pewnych uszkodzeń w łonie matki. Przyzwyczailiśmy
się uważać za początek życia chwilę ukazania się istoty na
światło dzienne; życic jednak ma swój punkt wyjścia daleko
odleglejszy.
Wniosek wyciągnięty z istnienia klęsk ma za przyczynę
fałszywy wykład celu życia. Życia nie dano nam li tylko w celu
dostarczenia przyjemności; pożyteczne jest i konieczne, byśmy
napotykali i przeszkody. Wszyscy urodziliśmy się, aby umrzeć,
a dziwimy się, że niektórzy ludzie umierają z powodu wypadku!
Będąc przechodniami*tylko na tym świecie, z którego nie
zabieramy nic na świat tamten, biadamy nad utratą dobra,
które mocą praw naturalnych zginęłoby samo! Te groźne
wypadki, te katastrofy i klęski są wysoce pouczające. Przypominają
nam one, że nie powinniśmy oczekiwać od natury
samych tylko przyjemnych rzeczy, lecz przede wszystkim rzeczy
sprzyjających naszemu rozwojowi; że nie jesteśmy tutaj po to,
by używać i drzemać w bezczynności ducha, lecz po to, by
walczyć i pracować. Mówią nam one, że człowiek nie jest dla
Ziemi jedynie stworzony, że powinien spoglądać wyżej; do
rzeczy materialnych przywiązywać się we właściwej tylko
mierze, a wierzyć, że istota jego przez śmierć nie zostanie
zniszczona.
Doktryna ewolucji nie wyłącza doktryny przyczyn pierwszych
i przyczyn celowych, ostatecznych. Najwyższe pojęcie,
jakie można sobie wyrobić o stworzycielu wszechrzeczy, to
przypisać mu stworzenie takiego świata, który jest zdolny
rozwijać się o własnych siłach, bez ciągłej pomocy i nieustannych
cudów.
Nauka, postępując w poznawaniu natury, mogła oddalić
Boga, lecz Bóg urósł w tej odległości. Istota wieczna z teoretycznego
punktu widzenia ewolucji zyskała inny rodzaj majestatu
niż fantastyczny Bóg z Biblii. Wiedza zniszczyła tylko raz na
- 115 -
zawsze pojęcie Boga antropomorficznego, uczynionego na
podobieństwo człowieka i pozostającego za obrębem fizycznego
świata. Wytworzyło się wyższe pojecie Boga nierozłącznego,
zawsze obecnego w łonie rzeczy. Dzisiejsza idea Boga nie
oznacza idei istoty jakiejkolwiek, lecz ideę istoty zawierającej
w sobie wszystkie istoty.
Wszechświat przestał już być tworem wydobytym z nicości,
o którym mówią religie.* Wszechświat jest niezmiernym organizmem,
ożywionym wiecznym życiem. Jak naszym własnym
ciałem kieruje wola, regulująca jego ruchy i czynności; jak
każdy z nas pomimo ciągłych przemian zachodzących w ciele
odczuwa trwałość swej tożsamości, którą zwiemy duszą i świadomością,
naszym, ja", tak samo wszechświat pomimo wielorakich,
różnorodnych i zmiennych form ma świadomość siebie,
odczuwa się w żywej jedni, w rozumie świadomym, którym jest
Bóg.
Najwyższa istota nie istnieje poza światem, lecz jest jego
częścią składową, dokąd zbiegają się i łączą wszystkie stosunki,
jest zasadą solidarności i miłości, na mocy której wszystkie
istoty są braćmi. Jest ogniskiem, skąd promieniują i rozlewają
się w nieskończoność wszystkie potęgi moralne, mądrość,
sprawiedliwość, dobroć!
Nie ma więc stwarzania samorodnego, cudownego; stwarzanie
odbywa się nieustannie, bez początku ani końca. Wszechświat
istniał zawsze; posiada on w sobie zasadę siły i ruchu
i swój własny cel. Świat odnawia się ciągle w swoich częściach,
lecz w swej całkowitej treści jest wieczny. Wszystko przekształca
się i rozwija przez nieustanną grę życia i śmierci, nie ginie
* Według Eug. Nus. (A'la zecherche des destinees, rozdz. XI) słowo hebrajskie,
które tłumaczymy wyrazem twór, oznacza przejście od pierwiastka
do treści.
- 116 -
jednak nic. Podczas gdy na niebiosach jedne słońca gasną, stare
światy rozpadają się i znikają, w innych punktach wypracowują
się nowe systemy, zapalają nowe gwiazdy, rodzą się nowe
światy. Obok zgrzybiałości i śmierci rozkwitają nowe istnienia
odmładzające się wiecznie.
Wspaniałe dzieło dokonuje się przez czasy bezbrzeżne i przestrzenie
bezgraniczne pracą wszystkich istot, solidarnych między
sobą, i na pożytek każdej z nich. Wszechświat przedstawia
nam obraz ewolucji nieustannej, w której uczestniczą wszyscy.
Dziełu temu towarzyszy niewzruszona zasada; jest to jedność
powszechna, jedność Boska, która kieruje, łączy i ogarnia
wszystkie indywidualności, wszystkie poszczególne wysiłki,
wskazując im wspólny cel do osiągnięcia, a jest nim doskonałość
w pełni istnienia.*
* * *
Jak prawa świata fizycznego dowodzą nam działalności
cudownego kierownika, tak prawa moralne znów z pomocą
sumienia i rozumu mówią przekonywająco o pierwiastku
sprawiedliwości, o powszechnej Opatrzności.
Obraz przyrody całej, widok niebios, gór, morza, okazują
naszemu umysłowi ideę Boga, ukrytego we wszechświecie.
Sumienie ukazuje Go w nas, a raczej ukazuje w nas coś
z Niego: to poczucie dobra i obowiązku, ideał moralny, do
którego dążą zdolności umysłu i uczucia serca. Obowiązek
* „On jest Jeden, samostworzony, i z tego Jednego wszystkie rzeczy
pochodzą, a On jest w nich, ogarnia je, i nikt śmiertelny nie widział Go, a On
sam widzi wszystkich" (Hymny orfickie).
- 117 -
przemawia nakazująco, narzuca się, jego głos włada wszystkimi
potęgami duszy. Jest w nim siła, która popycha ludzi do
poświęcenia. Ona to nadaje istnieniu piętno wielkości i godności.
Sumienie jest przejawem w nas potęgi wyższej od materii,
realności żywej i działającej.
Rozum mówi nam również o Bogu. Zmysły zapoznają nas ze
światem materialnym, światem skutków, rozum odsłania nam
świat przyczyn, będąc wyższym od doświadczenia. To ostatnie
stwierdza fakty, rozum je grupuje i wyprowadza z nich prawa.
Rozum wykazuje nam, że u źródła ruchu i życia znajduje się
inteligencja, że mniejsze nie może zawierać większego ani
nieświadome wytwarzać świadomego, co wynikłoby jednak
z pojęcia wszechświata nie znającego siebie. Rozum odkrył
prawa powszechne przed doświadczeniem, które tylko potwierdziło
jego poglądy i dostarczyło dowodu. Istnieją jednak
stopnie w rozumie; zdolność ta nie jest rozwinięta jednakowo
u wszystkich ludzi. Stąd niezgodność i różnorodność ich
zapatrywań.
Gdyby człowiek umiał skupić się i wglądać w siebie, gdyby
odrzucił z duszy mroki namiętności, gdyby rozdarłszy gęstą
oponę przesądów, ciemnoty i sofizmatów, chciał przeniknąć
w głąb swego sumienia i rozumu, znalazłby tam pierwiastek
życia wewnętrznego, zupełnie odmiennego od życia powierzchni.
Przez nie mógłby wejść w stosunek z całą przyrodą,
z wszechświatem i z Bogiem, a życie to dałoby mu jak gdyby
przedsmak życia, które go czeka w przyszłości za grobem
i w światach doskonalszych. Tam właśnie spoczywa, w tym
wewnętrznym życiu, księga tajemnicza, gdzie zapisują się
wszystkie jego czyny złe lub dobre, gdzie niezatartymi głoskami
skreślone są wszystkie wypadki jego życia, by w godzinie
śmierci ukazać mu się z olśniewającą wyrazistością!
- 118
Niekiedy rozlega się głos donośny, niby śpiew poważny
i surowy, idący z głębi naszej istoty pośród płochych zajęć
i trosk życia, aby przywołać nas do powinności i obowiązku.
Biada temu, kto odmówi posłuchu! Przyjdzie dzień, w którym
wyrzuty nauczą go, że nie odpycha się bezkarnie ostrzeżeń
sumienia.
Istnieją w każdym z nas źródła utajone, skąd trysnąć mogą
potoki życia i miłości, cnót i potęg bez liczby. Tam właśnie,
w tym sanktuarium wnętrz^ym należy szukać Boga. Bóg jest
w nas lub co najmniej jest w nas Jego odblask. Czego nie ma, to
odbić się nie może. Dusze odbijają Boga, jak krople rosy
porannej odbijają błyski słońca, każda odpowiednio do stopnia
swej czystości.
Przez ten wgląd wewnętrzny, nie zaś przez doświadczenie
zmysłów, ludzie genialni, wielcy misjonarze i prorocy znali
Boga i Jego prawa i objawiali je ludom ziemskim.
Czy można dalej posunąć, niż my to uczyniliśmy, określenie
Boga? Określać znaczy ograniczać. W obliczu tego zagadnienia
uwydatnia się słabość ludzka. Bóg narzuca się naszemu umysłowi,
lecz wymyka się wszelkiej analizie. Istota wypełniająca
czas i przestrzeń nie da się ogarnąć i zmierzyć istotom
ograniczonym czasem i przestrzenią. Chcieć określić Boga, to
wyznaczać Mu kres i prawie przeczyć Jego istnieniu.
Przyczyny drugorzędne życia powszechnego dają się objaśnić,
lecz przyczyna pierwsza zostaje nieodgadniona w swej
niezmierności. Dojdziemy do jej zrozumienia po wielokrotnym
przejściu przez wrota śmierci.
- 119
Wszystko, co możemy powiedzieć dla określenia siebie, to że
Bóg jest życiem, rozumem i sumieniem w całej ich pełni. Jest On
wciąż działającą przyczyną wszystkiego, co jest; jest związkiem
powszechnym, skąd każda istota czerpie istnienie, by następnie
przyczyniać się w miarę rosnących zdolności do harmonii
ogólnej.
Oto odbiegliśmy daleko od Boga religii, Boga „silnego
i zazdrosnego", który otacza się błyskawicami, żąda krwawych
ofiar i karze na wieczność. Bogowie antropomorficzni przeżyli
swój wiek. Mówi się wprawdzie jeszcze o Bogu, któremu
przypisuje się wszystkie słabostki i namiętności ludzkie, lecz
zakres Jego panowania maleje z dniem każdym.
Dotychczas człowiek dostrzegał Boga tylko przez pryzmat
własnej istoty, a pojęcie to zmieniało się zależnie od władzy
duszy, którą posługiwał się przy rozmyślaniu na ten temat. Bóg,
rozpatrywany przez pryzmat zmysłów, będzie wieloraki; wszystkie
siły przyrody są bogami - stąd wyrósł politeizm. Rozpoznawany
przez inteligencję Bóg jest dwojaki: duch i materia
- stąd dualizm. Rozumowi czystemu ukazuje się trojaki, jako
dusza, duch i ciało. Ten pogląd stworzył religię trójcową Indii
oraz chrześcijaństwo. Dostrzegany przez wolę, przez poczucie
wewnętrzne, zdobywane powoli, jak wszystkie władze genialne.
Bóg jest jeden i absolutny. Łączą się w Nim trzy podstawowe
pierwiastki wszechświata, by utworzyć żywą jedność.
Tak się wyjaśnia różnorodność religii i systemów, o tyle
wyższych, podniosłej szych, o ile czystsze i światlejsze były
umysły, które je tworzyły.
Idea Boga, przybierając różne formy, krąży między dwiema
rafami, o które rozbiło się wiele systemów. Jedna to panteizm,
w wyniku którego istoty ostatecznie roztopią się w wielkim
wszystkim. Druga to pojęcie nieskończoności, które tak oddala
- 120 -
Boga od człowieka, że niemal znosi wszelki stosunek między
nimi.
Niektórzy filozofowie zwalczali pojecie nieskończoności.
Jakkolwiek jest ona niepojęta, nie można jej przecież usunąć,
skoro występuje we wszystkim. Na przykład cóż jest trwalszego
od gmachu nauk ścisłych? Podstawą ich jest liczba, bez której
matematyka przestaje istnieć. A tymczasem niemożliwe jest,
choćby użyto wieków, znaleźć liczbę, wyrażającą liczby nieskończone,
których istnienia myśl zaprzeczyć nie może. To
samo jest z czasem i przestrzenią. Za obrębem świata widzialnego
myśl szuka dalszych granic, nie dających się jednak
doścignąć.
Jedna tylko filzofia ominęła, zdaje się, obie rafy i zdołała
połączyć pozornie sprzeczne zasady. Była nią filozofia druidów
galijskich. W Triadzie 48. wyrażają się oni tak:
„Trzy są konieczności Boga: być nieskończonym w sobie
samym, być skończonym w stosunku do skończonego i pozostawać
w stosunku z każdym stanem istnienia w kręgu światów".*
Według tego prostego, a logicznego wykładu istota nieskończona
i absolutna sama przez się staje się skończona i względna
wobec swych stworzeń, odsłaniając się im pod coraz nowymi
postaciami w miarę posuwania się i rozwoju dusz. Bóg jest
w stosunku ze wszystkimi istotami. Przenika je duchem,
ogarnia Swą miłością, zespala w jedno ogniwo i pomaga
w wypełnianiu Jego planów.
Jego objawienie, a raczej wychowanie, jakiego udziela ludzkości,
sprawuje się stopniowo przez ministerium Jego wielkich
duchów. Wmieszanie się Opatrzności przejawia się w historii
* Triades bardiąues. Cyfrinach Beirdd Inys Prydain.
- 121
przez ukazanie się w różnych czasach w łonie ludzkości dusz
wyborowych, którym powierzono wprowadzać nowości, odkrycia
przyśpieszające postęp lub wykładać zasady moralne
konieczne dla odrodzenia społeczeństw.
Co do zlania się ostatecznego wszystkich istot z Bogiem,
druidyzm ominął ten szkopuł, tworząc ceugant, krąg najwyższy,
zawierający w sobie wszystkie inne kręgi, a będący
wyłącznym mieszkaniem Boga. Ewolucja bowiem i postęp
dusz, brane z punktu widzenia nieskończoności, nie mogły mieć
kresu.
* * *
Powrócimy do zagadnienia zła, o którym nawiasem tylko
wspomnieliśmy, a którym zajmowało się tylu myślicieli.
Dlaczego Bóg, pierwsza przyczyna wszystkiego, co jest,
pozwala trwać złu we wszechświecie, zapytują sceptycy.
Widzieliśmy, że zło fizyczne jest w rzeczywistości zjawiskiem
przyrodzonym. Jego szkodliwy charakter wyjaśnił się, odkąd
zrozumiano istotne przyczyny. Wybuch wulkanu nie jest
bardziej osobliwy od wykipienia garnczka pełnego wody.
Piorun wywracający drzewa i budowle ma ten sam charakter,
co iskra elektryczna przesyłająca naszą myśl. Podobnie rzecz się
ma ze wszystkimi zjawiskami gwałtownymi. Pozostaje ból
fizyczny: wiadomo wszakże, że jest on wynikiem wrażliwości,
która stanowi już poważną zdobycz i została osiągnięta przez
istotę po długich etapach w niższych formach życia. Cierpienie
jest pożytecznym ostrzeżeniem, pobudką człowieka do działania.
Zmusza nas ono, by wniknąć w siebie i zastanowić się,
pomaga zwalczać namiętności. Ból jest drogą dojścia do
doskonałości.
- 122
Jednak zło moralne - mówią - występek, zbrodnia, ciemnota,
tryumf złych, niepowodzenie sprawiedliwych, jak nam to
wytłumaczycie? Przede wszystkim, sądząc o tych rzeczach,
trzeba dla siebie znaleźć odpowiedni punkt widzenia. Jeśli
człowiek dostrzega jedynie ten skrawek świata, który zamieszkuje,
jeśli spogląda tylko na swój krótki pobyt ziemski, jakim
prawem chce osądzać porządek rzeczy wiecznych? Aby ocenić
dobro i zło, prawdziwe i fałszywe, sprawiedliwe i niesprawiedliwe,
trzeba wznieść się ponad wąskie granice życia bieżącego
i rozważyć całokształt naszych przeznaczeń. Wówczas zło
ukaże się nam jako stan przejściowy, właściwy naszej ziemi,
jako niższa faza ewolucji istot ku dobru. Nie w naszych czasach
i nie na naszej ziemi szukać należy doskonałego ideału, lecz
w wieczności czasów i w niezmierzoności światów.
Wszakże badając powolną ewolucję gatunków i ras poprzez
wieki, rozpatrując człowieka z przedhistorycznych czasów,
jaskiniowca z dzikimi instynktami, żyjącego w nędznych warunkach,
i porównawszy tamten punkt wyjścia z cywilizacją
doby obecnej, jasno ujrzymy nieustanne zdążanie istot i rzeczy
do ideału doskonałości. Sama oczywistość dowodzi nam tego,
życie ulepsza się ciągle, przekształca i wzbogaca, suma dobrego
zwiększa się bez przerwy, a zmniejsza suma zła.
A jeśli spostrzegamy okres zahamowania, a nawet cofania
w tym kroczeniu ku lepszemu, nie należy zapominać, że
człowiek jest wolny, może swobodnie kierować się w tę lub inną
stronę. Zaś jego doskonalenie możliwe jest tylko wtedy, gdy
jego wola zgadza się z prawem.
Zło, jako przeczenie Prawu Boskiemu, nie może być dziełem
Boga; jest to dzieło ludzkie, skutek jego wolności. W zasadzie
zło jest jak cień, który nie istnieje realnie; to raczej wynik
- 123 -
kontrastu. Ciemności rozpraszają się wobec światła, zło znika
z chwilą ukazania się dobra. Zło więc jest tylko brakiem dobra.
Mówi się niekiedy, że Bóg mógł stworzyć dusze doskonałe
i oszczędzić im przez to życiowych przeciwności. Nie wchodząc
w to, czy Bóg mógł stworzyć istoty podobne do Siebie,
odpowiemy, że w takim razie życie i działalność powszechna,
praca, postęp nie miałyby żadnego celu i świat skostniałby
w swej nieruchomej doskonałości. Czyż nie jest bardziej
pożądana wspaniała ewolucja istot poprzez wieki od drętwego
spoczynku wiecznego? Czy dobro nie zdobyte, nie zasłużone
byłoby dobrem, a ten, kto otrzymał je bez wysiłku, czy umiałby
ocenić jego wartość?
Wobec rozległej perspektywy naszych istnień, z których
każde jest walką o światło; wobec wznoszenia się istoty z kręgu
w krąg za ideałem doskonałości - znika zagadnienie zła.
Wyjść z niskich padołów materii, wspinać się po wszystkich
szczeblach hierarchii duchów, wyzwalać się z jarzma namiętności,
oto jest cel, dla którego Opatrzność stworzyła dusze
i urządziła światy, przeznaczone na widownię naszych walk
i pracy. Błogosławny Ją i ufajmy! Ufajmy tej szczodrobliwej
Opatrzności, która uczyniła wszystko dla dobra, i pamiętajmy,
że dostrzegane pozorne braki w Jej dziele są wynikiem naszej
niewiedzy i słabego rozumu. Wierzmy w Boga, wielkiego ducha
przyrody, który dba o ostateczny tryumf sprawiedliwości,
który nam chowa zadośćuczynienie za wszystkie cierpienia,
radość za cały ból, i postępujmy pewnym krokiem do przeznaczenia,
jakie On nam obmyślił!
Jak słodko, jak pięknie i kojąco jest móc iść przez życie
z czołem wzniesionym ku niebu, wiedząc, że nawet podczas
burzy, wśród najokrutniejszych doświadczeń, na dnie więzie-
- 124 -
nia, unosi się nad nami i czuwa jak nad brzegiem przepaści,
prawo Boże, Opatrzność; że z walk naszych, z naszych męczarni
i łez dobędzie ona naszą własną chwałę i szczęście! W tej myśli
tkwi cała siła człowieka dobrego.
Rozdział X
Dusza nieśmiertelna
Badanie świata wiedzie nas do badania duszy, do poszukiwania
tego pierwiastka, który ożywia nas i kieruje naszymi
postępkami. Filozofia uczy nas, że wszystkie części naszego
ciała odnawiają się w czasie kilku lat. Pod działaniem dwu
wielkich prądów życiowych zachodzi nieustanna wymiana
molekuł; jedne ustępują z organizmu, inne wchodzą w jego
skład za pomocą odżywiania. Cała nasza istota fizyczna,
począwszy od miękkiej substancji mózgowej aż do najtwardszych
części szkieletu kostnego, podlega tym nieustannym
wymianom. Ciało nasze rozpada się i przekształca wielekroć
w ciągu życia. Pomimo tych nieustannych przemian ciała
materialnego pozostajemy zawsze tą samą osobą. Materia
mózgu może się odnawiać, a myśl nasza trwa i z nią trwa
pamięć, wspomnienie przeszłości, w której nasze obecne ciało
bynajmniej nie uczestniczyło. Jest więc w nas jakiś pierwiastek
odrębny od materii, jakaś siła niepodzielna, która trwa i utrzymuje
się pośród ciągłych przemian.
- 125 -
Wiemy, że materia sama przez się nie może zorganizować się
i wytworzyć życia. Pozbawiona jedności, rozkłada się i dzieli
w nieskończoność. A w nas tymczasem wszystkie zdolności,
wszystkie władze umysłowe i moralne grupują się w jedno
ognisko, które je ogarnia, skupia, rozświetla. To ognisko, ta
jedność, to jest nasza świadomość, nasza osobowość, ja,
jednym słowem - dusza. Dusza jest pierwiastkiem życia,
przyczyną czucia; jest to siła niewidzialna, nierozdzielna, która
kieruje naszym organizmem i utrzymuje zgodność wszystkich
części naszej istoty.* Władze duszy nie mają nic wspólnego
z materią. Inteligencja, rozum, sąd, wola nie dają się zmieszać
z krwią naszych żył i mięśniami ciała. To samo jest z sumieniem,
z tym przywilejem ważenia swoich czynów, rozróżniania złego
od dobrego. Ta mowa wewnętrzna skierowana do każdego
człowieka bez względu na stopień rozwoju, ten głos mącący
swym podszeptem blask największej sławy nie ma w sobie nic
materialnego.
Nurtują nas sprzeczne prądy. Pragnienia namiętne oraz
żądze rozbijają się o rozum i poczucie obowiązku. Nie znalibyśmy
tych bojów i walk, gdybyśmy byli samą materią; bez
wyrzutów i żalu przychylilibyśmy się do naszych naturalnych
skłonności. Tymczasem wola nasza jest częstokroć w konflikcie
z instynktem. Ona pozwala nam umknąć spod wpływu materii,
zwalczyć ją i uczynić z niej powolne narzędzie.
Czyż nie widzimy ludzi zrodzonych w warunkach najtrudniejszych,
którzy zwalczają wszelkie przeszkody, ubóstwo,
chorobę, kalectwo i dochodzą do szczytów przez energiczny
* A to za pomocą fluidu życiowego, który przenosi do organów rozkazy
duszy. Wrócimy później do tego trzeciego składnika, który tworzy ciało
subtelne lub peryspryt; przeżywa ono śmierć, a nieodłączne od duszy,
towarzyszy jej we wszystkich wędrówkach.
- 126 -
i uporczywy wysiłek? Czy zwierzchności duszy nad ciałem nie
, zaświadczają jeszcze jaskrawiej wielkie ofiary i poświęcenia
historyczne? Każdy wie dobrze, jak męczennicy obowiązku,
prawdy przedwcześnie objawionej, jak ci wszyscy, którzy dla
dobra ludzkości byli prześladowani, torturowani, wieszani na
szubienicy, zdołali w czasie mąk i aż do progu śmierci owładnąć
materią i w imię wielkiej sprawy nakazać milczenie buntom
ciała!
Gdyby nie było w nas nic prócz materii, nie wiedzielibyśmy,
że podczas snu naszego ciała duch nasz żyje i działa dalej bez
pomocy żadnego z pięciu zmysłów, wykazując tym samym, że
nieustanna działalność jest treścią jego natury. Jasnowidztwo
magnetyczne, widzenie na odległość bez pomocy wzroku,
przewidywanie wypadków, odgadywanie myśli, są to oczywiste
dowody istnienia duszy.
Słaby czy potężny, światły czy nierozwinięty, żyje w nas duch,
rządzi tym ciałem, które pod jego przewodem jest tylko sługą,
tylko prostym narzędziem. Duch ten jest wolny, może doskonalić
się, jest więc odpowiedzialny. Według upodobania może
ulepszać się, przekształcać, skłaniać ku dobremu. W drodze
przyświeca mu ideał - dla jednych mglisty, dla innych promienny.
Im wyższy ten ideał, tym dzieła natchnione przez niego będą
pożyteczniejsze i chwalebniejsze. Szczęśliwa dusza, którą
w drodze życia wspiera dostojny entuzjazm: miłość prawdy,
sprawiedliwości, miłość ojczyzny i całego społeczeństwa!
Wzrost jej będzie szybki, przejście po ziemi zostawi ślady
niezatarte, głęboką bruzdę, w której wzejdzie żniwo błogosławione!
* * *
- 127-
Upewniwszy się co do istnienia duszy, musimy zająć się
zagadnieniem nieśmiertelności. To sprawa niezmiernej doniosłości,
gdyż nieśmiertelność jest jedyną sankcją dla prawa
moralnego, jedynym poglądem, który czyni zadość ideom
sprawiedliwości i odpowiada najwyższym nadziejom rasy ludzkiej.
Skoro nasza duchowa istota trwa i utrzymuje się pomimo
nieustannej przemiany cząsteczek ciała materialnego, to i całkowite
ich rozpadniecie nie może zachwiać jej istnieniem.
Widzieliśmy, że nic nie ginie we wszechświecie. Jeśli chemia
i fizyka dowodzą nam, że nie przepada żaden atom, nie marnuje
się żadna siła, dlaczego przypuszczać, że ginie ta jedna, w której
skupiają się wszystkie władze duchowe? Dlaczego wierzyć, że to
świadome ja, w którym życie wyzwala się z okowów fatalności,
może być unicestwione?
Nie tylko logika i moralność, ale -jak to wykażemy później
- same fakty, tak fizjologiczne, jak psychiczne, dowodzą
trwania istoty świadomej, która odnajduje się za grobem taką,
jaką uczyniła się mocą swych postępków i prac w czasie
istnienia ziemskiego.
Gdyby śmierć była ostatnim słowem wszystkich rzeczy,
gdyby przeznaczenie nasze zamykało się w ramach życia
znikomego, skąd wzięlibyśmy to usilne dążenie do stanu
lepszego, doskonalszego, o którym ziemia przecież pojęcia nie
daje? Czy mielibyśmy to pragnienie wiedzy, poznania, którego
niczym ugasić nie można? Gdyby wszystko w mogile się
kończyło, na cóż te dążenia, skłonności i marzenia? Czyż to
donośne wołanie istoty ludzkiej rozbrzmiewające przez wieki,
te nieskończone nadzieje, niewstrzymany pęd do postępu,
światła byłyby własnością znikomego cienia, który ledwie się
pojawił, a już się rozwiewa? Czymże więc jest to życie tak
krótkie, że nawet przy najdłuższym trwaniu nie zdołamy
- 128 -
ogarnąć całej wiedzy, tak pełne goryczy, złudzeń, że nic w nim
całkowitego zadowolenia dać nie zdoła - do tego stopnia, że
ledwie osiągniemy pożądany przedmiot pragnień, odczuwamy
niedosyt i ubiegamy się o cel odleglejszy, bardziej nieuchwytny?
Wytrwałość, z którą ścigamy pomimo zawodów ideał nie z tego
świata, szczęście wciąż się wymykające, dowodzi jawnie, że
istnieje coś więcej niż życie obecne. Natura nie może obdarzyć
istoty dążeniami nieziszczalnymi. Nieograniczone pragnienia
duszy wymagają życia bez granic,
Rozdział XI
Wielokrotność istnień
W jakiej postaci rozwija się życie nieśmiertelne i czym jest
właściwie życie duszy? Chcąc odpowiedzieć na te pytania,
trzeba zbadać u źródła zagadnienie istnień.
Wiemy, że na naszej ziemi życie występuje zrazu pod
najprostszymi postaciami, by w dalszej ewolucji przez różne
formy i gatunki dojść do człowieka, korony stworzenia ziemskiego.
Stopniowo rozwijają się i doskonalą organizmy, wzrasta
wrażliwość. Z wolna życie dobywa się z więzów materii, ślepy
instynkt ustępuje miejsca inteligencji i rozumowi.
Czy każda dusza stąpała po tej drabinie ewolucji, której
dolne szczeble nurzają się w mrocznych przepaściach? Czy
każda musiała ożywiać organizmy zaczątkowe, przybierać
niższe formy życia, zanim zdobyła świadomość i wolność?
129 -
Badanie charakteru ludzkiego, tak pełnego jeszcze cech zwierzęcych,
kazałoby nam tak przypuszczać. Rozstrzygać o tym
byłoby jednak przedwcześnie.*
Poczucie bezwzględnej sprawiedliwości mówi nam, że zwierzę,
tak jak człowiek, nie powinno żyć i cierpieć, mając niebyt
w perspektywie. Nieprzerwany, a w górę dążący łańcuch zdaje
się wiązać wszystkie stworzenia - minerał z rośliną, roślinę ze
zwierzęciem, a zwierzę z człowiekiem. Może je nawet łączyć
dwojako, materialnie i duchowo. Te dwie formy życia mogą być
równoległe i solidarne, gdyż życie jest wszędzie tym samym
przejawem ducha.
Aczkolwiek kiedy dusza dojdzie do stanu ludzkiego i zdobędzie
świadomość, cofać się już nie może. Na każdym stopniu
rozwoju przywdziewa ona kształty odpowiadające jej wartości
osobistej. Nie należy obwiniać Boga, że stworzył kształty
poczwarne czy szkodliwe. Istoty przybierają taką postać, jaka
wynika z ich skłonności i nabytych przyzwyczajeń. Zdarza się
wprawdzie, że dusze ludzkie biorą na siebie ciała wątłe i chorowite,
by łatwiej stłumić namiętności i zdobyć zalety niezbędne
do ich postępu; przyroda jednak nie dopuszcza wyboru, istota
z konieczności wpada we władzę tych zamiłowań, które w sobie
rozwinęła.
Każdy uważny badacz stwierdzić może to stopniowanie
rozwoju. Już u zwierząt domowych dostrzegamy różnice
charakteru. W tym samym gatunku zdarzają się indywidua
bardziej lub mniej rozwinięte. Niektóre posiadają nawet przymioty
zbliżone wyraźnie do ludzkich i zdolne są czuć i okazywać
przywiązanie. A ponieważ materia nie może czuć ani
* Zobacz: le Probleme de 1' Etre et de la Destinee, rozdz. IX: Evolution et
finalite de 1' amie.
- 130 -
kochać, trzeba więc przypuścić istnienie w nich duszy w stanic
zaczątkowym.
Cóż przy tym sprawiedliwszego, wspanialszego, cóż bardziej
zgodnego z prawem postępu niż to wznoszenie się dusz przez
kolejne etapy, w ciągu których kształtują się same, wyzwalają
pomału z niskich instynktów, rozbijają pancerz egoizmu, by
zbudzić się do życia rozumu, miłości i swobody. Jest w najwyższym
stopniu sprawiedliwe, by ten okres terminowania obowiązywał
wszystkich na równi, by żadna istota nie zdobyła wyższego
stanu, dopóki nie zyska nowych zalet.
Dzień, w którym dusza, doszedłszy do stanu ludzkiego,
osiągnie autonomię, swą odpowiedzialność moralną i pojmie
obowiązek, nie jest jeszcze dniem osiągniętego celu i ukończonej
ewolucji. Teraz dopiero rozpoczyna się jej dzieło i nowe
zadania ją czekają. Walka przeszłości to zaledwie preludia tych
bojów, które czekają na nią w przyszłości. Dalej odradzać się
będzie na tej ziemi w ciałach ludzkich. Za każdym pojawieniem
się w odmłodzonym organizmie podejmie przerwane przez
śmierć dzieło udoskonalenia i pójdzie nieco dalej. Dusza,
wieczna podróżniczka, musi postępować ze sfery w sferę ku
dobru, ku nieskończonemu rozumowi, zdobywać nowe stopnie,
rosnąć w wiedzę, w mądrość, w cnotę.
Każde nasze ziemskie istnienie jest tylko epizodem naszego
życia nieśmiertelnego. Żadna dusza nie mogłaby w tym krótkim
czasie pozbyć się wad, błędów, pospolitych pożądań, świadczących
tak jasno o życiach ubiegłych i jej pochodzeniu.
Obejmując czas, którego wymagała ludzkość od swego
pojawienia się na ziemi, by dojść do stanu cywilizacji, zrozumiemy,
że dusza mająca zrealizować swe przeznaczenia i,
- 131 -
idąc z jasności w jasność, dojść do absolutu, do Boga, musi mieć
na to okresy czasu bez granic i wciąż odradzające się życia.*
Jedynie wielokrotność istnień wyjaśnić może różnicę charakterów,
rozmaitość zdolności, nierównomierność przymiotów
moralnych, jednym słowem, wszystkie nierówności, które nas
uderzają.
Nie uwzględniwszy tego prawa, na próżno można by pytać,
dlaczego niektórzy ludzie posiadają talenty, szlachetne uczucia,
podniosłe dążenia, gdy udziałem tylu innych jest głupota,
pospolite instynkty i brzydkie namiętności.
Co myśleć o Bogu, który wyznaczając nam jedno tylko życie
cielesne, tak nierówno by nas obdzielił, stwarzając dzikusa
i cywilizowanego jednocześnie. Bez prawa wcieleń ponownych
światem rządziłaby niesprawiedliwość!
Wpływ środowiska, dziedziczność, różnice wychowania,
choć mają pewne znaczenie, nie wystarczają jednak do wytłumaczenia
tych nierówności. Widzimy, że członkowie tej
samej rodziny, podobni ciałem i krwią, karmieni jednymi
naukami, różnią się w wielu punktach. Ludzie doskonali mieli
potworów za potomków, na przykład Marek Aureliusz i jego
* Nie tylko rozum twierdzi nam o prawie odrodzeń, dowodzą go i fakty.
Doświadczenia pułkownika de Rochas o odnowieniu pamięci i inne dawniej
czynione przez hiszpańskich badaczy, Fernandeza Colawida i Esteva Matrata,
a złożone w sprawozdaniu na Kongresie spirytualistycznym w 1900 r., ustalają,
że wyzwolone w śnie magnetycznym osobników głębokie pokłady pamięci,
ciemne i nieme w stanie czuwania, mogą zacząć działać. Osobnik wówczas
przypomina sobie najdrobniejsze szczegóły z dzieciństwa, a nawet wspomnienia
istnień poprzednich. Badania takie pomnażają ilość dowodów na
korzyść istnień wielokrotnych i rzucają nowe światło na osobowość ludzką.
(Zobacz dla całokształtu tych doświadczeń pracę naszą: le Probleme de 1'Etre et
de la Destinee, rozdz. XIV).
- 132 -
syn Commodus; a osobistości sławne i szanowane wyszły
z rodzin nie znanych i pozbawionych wartości moralnych.
Gdyby wszystko zaczynało się dla nas jednocześnie z życiem
obecnym, jak objaśnić tyle różnicy w inteligencji, tyle stopni
cnót czy występków, tyle szczebli w położeniach ludzkich?
Nieprzenikniona tajemnica okrywałaby pochodzenie tych geniuszów,
tych cudownych umysłów, które od dzieciństwa
rzucają się z zapałem na drogę sztuki czy wiedzy, podczas gdy
tylu młodych ludzi ślęczy mozolnie nad książkami i pomimo
wysiłków nie przekracza mierności.
Wszystkie te ciemności rozprasza doktryna istnień wielokrotnych.
Istoty wyróżniające się potęgą umysłową czy moralną
żyły więcej razy, pracowały bardziej, zdobyły rozleglejsze
doświadczenia i zdolności.
Postęp i wzniesienie się istot zależy wyłącznie od ich prac, od
rozwijanej w boju życiowym energii. Jedne walczą dzielnie
i przechodzą szybko po stopniach dzielących je od życia
wyższego, inne są opieszałe i wiodą życia bezczynne i jałowe
w ciągu wielu stuleci. Nierówności te jednak, będące wynikiem
działalności przeszłej, mogą być odkupione i pokryte w życiach
przyszłych.
W rezultacie istota stwarza sama siebie przez stopniowe
rozwijanie posiadanych sił. Życie jej, na początku drogi
nieświadome, staje się bardziej inteligentne i świadome, gdy
doszedłszy do progu człowieczeństwa, posiądzie ona swoje
„ja". I nawet wówczas jej wolność ograniczają prawa naturalne,
czuwające nad jej bytem dalszym.
W ten sposób wolna wola i fatalizm równoważą się nawzajem.
Wolność, a co za tym idzie odpowiedzialność - zawsze
są proporcjonalne do rozwoju istoty.
133 -
Oto jedyne rozumne rozwiązanie zagadnienia. Przez kolejność
czasów, na powierzchni tysiąca światów rozwijają się
nasze istnienia, giną i odnawiają, w każdym z nich znika
odrobina zła, która w nas jest; nasze dusze wzmagają się na
siłach, oczyszczają, dążą głębiej po świętej drodze, aż wyzwolone
z bolesnych odrodzeń osiągną własną zasługą dostęp
do kręgów wyższych, gdzie promienieje wieczyście piękno,
mądrość, potęga i miłość!
Rozdział XII
Cel życia
Rozważania te rzucają światło na naszą drogę, którą wyraźniej
spostrzegamy; wiemy odtąd, czym jesteśmy i dokąd
idziemy.
Nie chodzi więc odtąd o poszukiwanie uciech materialnych,
lecz o usilną pracę nad własnym rozwojem. Celem ostatecznym,
najwyższym jest doskonałość; drogą wiodącą do niego jest
postęp; droga jest długa, idzie się po niej krok za krokiem.
Odległy cel zdaje się oddalać w miarę dochodzenia, jednak za
każdym przebytym etapem, istota zbiera owoce swych trudów;
wzbogaca swe doświadczenie, rozwija zdolności.
Przeznaczenia nasze są jednakowe. Nie ma bynajmniej
uprzywilejowanych, nie ma wyklętych. Wszyscy idą tą samą
drogą i powołani są do tych samych celów. Jesteśmy wprawdzie
wolni i możemy przyspieszać lub opóźniać nasz pochód, tracić
- 134 -
czas na uciechy pospolite, marnować niejedno życie na próżniactwo
i występki, ale wcześniej lub później zbudzi
się poczucie obowiązku, cierpienie otrząśnie nas z odrętwienia
i pójdziemy dalej po swej drodze.
Różnica między duszami to jedynie różnica stopni, którą
dowolnie mogą zmieniać w przyszłości. Korzystając z wolnego
stanowienia, nie wszyscy szliśmy jednym krokiem, co tłumaczy
nierówność umysłową i moralną u ludzi, ale jako dzieci tego
samego Ojca, wszyscy musimy zbliżyć się do Niego w kolejności
swoich istnień, by wraz z bliźnimi utworzyć jedną rodzinę,
wielką rodzinę duchów, która zaludnia cały wszechświat.
Nie ma już na świecie miejsca na idee wiecznego raju i piekła.
Widzimy w bezkresach tylko istoty dążące do własnego ukształtowania
i wznoszące się własnymi wysiłkami na łono harmonii
powszechnej. Każda z nich osiąga swoje stanowisko
przez własne postępki, których skutki spadają na nią, krępują
i zacieśniają jej swobodę działania. Kiedy oddaje się namiętnościom
i pędzi życie bezowocne, istota obniża się. Aby zmyć swe
plamy, będzie musiała wcielać się na światach prób i doświadczeń,
gdzie oczyści ją cierpienie. Po dokonanym oczyszczeniu
podejmie ona swą ewolucję. Doświadczeń wiecznych nie ma,
ale zadośćuczynienie musi być proporcjonalne do popełnionych
win.
Nie mamy innego sędziego i innego kata nad własne
sumienie. Gdy wyzwoli się ono z mroków materii, staje się
natarczywe i rozkazujące. Jak w dziedzinie fizycznej, tak
i w moralnej są tylko przyczyny i skutki. Tymi ostatnimi rządzi
prawo najwyższe, niewzruszone i niechybne. Co przez nieświadomość
zwiemy niesprawiedliwością losu, jest tylko odwetem
przeszłości. Los ludzki to spłacanie długu zaciągniętego
niegdyś względem siebie i względem prawa.
135 -
Życie obecne jest wiec wynikiem bezpośrednim, nieuniknionym
przeżyć dawnych, tak jak życie przyszłe będzie wypadkową
naszych postępków teraźniejszych. Schodząc na Ziemię,
by ożywić nowe ciało, dusza przynosi do każdego wcielenia cały
swój bagaż zalet i wad, całe dobro i zło zebrane w przeszłości.
Tym sposobem w biegu przeżyć własnymi rękami tworzymy
swoją istotę moralną, budujemy swą przyszłość, przygotowujemy
środowisko, w którym odrodzimy się kiedyś, i miejsce, jakie
w nim zajmiemy.
Wobec prawa reinkarnacji promienie sprawiedliwości najwyższej
rozjaśniają światy. Każda istota, doszedłszy do posiadania
rozumu i świadomości, staje się kowalem swych przeznaczeń
i dowolnie skuwa lub rozbija krępujące łańcuchy
materii. Bolesne przejścia dotykające ludzi tłumaczą się sprawowaniem
tego prawa. Każde życie występne musi być odkupione.
Przychodzi taka godzina, kiedy dusze pyszne rodzą się
w warunkach miernych, służalczych, kiedy próżniak ocknie się
w mozolnej pracy. Ten, kto sprawiał cierpienia, sam będzie
z kolei cierpiał.
Nie na zawsze przecież dusza jest związana z ponurą Ziemią.
Zdobywszy konieczne przymioty, porzuca ją dla światów
jaśniejszych. Przebiega usiane słońcami bezkresy przestrzeni,
a bytujące tam społeczeństwo przyjmie ją do swego grona.
Rozwijając się dalej w tym nowym środowisku, wzbogacać
będzie swą wiedzę i moralność. Wreszcie po niezliczonej
mnogości śmierci i odrodzeń, upadków i powstań wyzwoli się
z wcieleń i rozpocznie życie niebiańskie, biorąc udział w rządzeniu
istotami i rzeczami, przyczyniając się do harmonii powszechnej
i wykonywania planów boskich.
Taka jest tajemnica psyche, duszy ludzkiej. Prawo swoich
przeznaczeń dusza dźwiga wyryte w sobie. Nauczyć sylabizo-
- 136 -
wać te przepisy, odczytywać tę zagadkę, stanowi rzeczywistą
wiedzę życia. Każda iskierka porwana z Bożego ogniska, każde
odniesione nad sobą zwycięstwo, nad swymi namiętnościami,
egoizmem, przejmuje duszę wewnętrzną radością, tym żywszą,
im ciężej okupioną. I oto raj obiecany za nasze wysiłki. Nie
szukajmy go w oddali, raj ten bowiem w sobie nosimy.
W samym wnętrzu swej istoty człowiek znajduje swą wielkość
lub nędzę, uczucie błogości lub zgryzoty, jako wynik postępowania.
Melodyjny lub surowy głos idący z tego wnętrza
jest wiernym echem tego prawa, tym donośniejszym, im wyżej
człowiek stoi na drodze do doskonałości.
Dusza jest światem, światem, gdzie pełno jeszcze i światła,
i cieni. Badanie tego świata sprawia nam wiele niespodzianek.
W jego zakamarkach spoczywają w zalążku wszystkie władze,
oczekując sposobnej chwili, by w snopy światła wykwitnąć.
W miarę oczyszczania duszy wzrasta jej zakres postrzegania.
Co nas zachwyca w jej dzisiejszym stanie - dary talentu,
przebłyski geniuszu - wszystko to jest niczym, w porównaniu
z władzami, jakie zdobędzie, znalazłszy się na wysokościach.
Obecnie już posiada ukryte źródła nowych i subtelnych wrażeń,
jak na przykład zmysły wewnętrzne, jednak materialna powłoka
ciała hamuje ich działanie.
Zaledwie nieliczne dusze, oderwane zawczasu od ziemskości,
oczyszczone poświęceniem, przeczuwają zapowiedź tego nowego
trybu rzeczy na świecie. Nie znajdują jednak słów, by
wyrazić doznawane uczucia. A ludzie ciemni na punkcie
istotnej natury duszy i jej skarbów wyśmiali rzekome urojenia
[ i fantazje.
Rozdział XIII
Próby życiowe i śmierć
Stawiając cel istnienia wyżej niż majątek, wyżej niż szczęście,
dokonujemy zupełnego przewrotu w swych poglądach.
Wszechświat jest areną, na której dusza walczy o swe wzniesienia;
zdobywa je pracą, poświeceniem i cierpieniem. Ból fizyczny
czy moralny jest niezbędnym czynnikiem ewolucji, potężnym
środkiem rozwoju i postępu. Uczy on nas samopoznania, uczy
opanowywać namiętności, kochać lepiej bliźnich. Istota powinna
zdobywać jednocześnie wiedzę i miłość. Im więcej się wie, im
więcej kocha, tym wyżej się dochodzi. Cierpienie zmusza nas do
badania przyczyn, które je wywołują, by łatwiej je zwalczyć,
a znajomość tych przyczyn budzi w nas żywszą sympatię dla
cierpiących. Ból jest najwyższym oczyszczeniem, szkołą cierpliwości,
rezygnacji, wszystkich poważnych obowiązków. Jest to
tygiel, w którym topnieje egoizm, rozpada pycha. Nieraz
w ponurych chwilach życia dusza doświadczana buntuje się,
bluźni Bogu i sprawiedliwości; gdy minie jednak udręka, widzi
ona, że pozorne zło było dobrem; przyznaje, że ból uczynił ją
lepszą, dostępniejszą dla litości, współczującą nieszczęśliwym.
Każde zło w życiu przyczynia się do naszego udoskonalenia.
Upokorzenia, kalectwa, przeciwności dobywają z wolna lepsze
z gorszego. Dlatego tu na Ziemi więcej jest cierpienia niż
radości. Doświadczenie hartuje charaktery, wysubtelnia uczucia,
poskramia dusze butne i zapalczywe.
Ból fizyczny ma również swe korzyści. W sposób chemiczny
rozluźnia on węzły zadzierzgnięte między duszą a ciałem;
- 138 -
wyzwala ciało z ciężkich fluidów, które otaczają je nawet po
śmierci i zatrzymują w niższych sferach.*
Nie złorzeczmy bólowi; wyrywa nas on z obojętności,
szkodliwych nadużyć; rzeźbi nam duszę, nadaje jej szlachetniejsze
kształty, doskonalsze piękno.
Doświadczenie jest niezawodnym lekarstwem na brak uświadomienia,
naszego wyrobienia. Opatrzność obchodzi się z nami
jak przezorna matka ze swym krnąbrnym dziecięciem. Gdy nie
słuchamy jej głosu, nie stosujemy do jej napomnień, pozwala
nam ona znosić zawody i przeciwności, wiedząc, że niedola jest
najlepszą szkołą mądrości.
Takim jest los większości na tej Ziemi. Pod niebem nieraz
burzliwym iść trzeba mozolną drogą, kalecząc stopy o ciernie
i głazy. Duch czarno odziany kieruje naszymi krokami: to ból,
ból święty, który błogosławić winniśmy, bo on, wstrząsając
naszą istotą, otrząsa z niej zarazem czcze bawidełka, w które
stroić się lubimy, czyni ją wrażliwą na to, co jest istotnie piękne
i szlachetne.
* * *
Nauki te odejmują śmierci jej groźny charakter; będzie to
tylko konieczne przekształcenie, odnowienie. W rzeczy samej
* Działanie to wyjaśnia w niektórych wypadkach krótkie istnienia dzieci
zmarłych w niemowlęctwie. Dusze takie zdobyły może na Ziemi wiedzę i cnoty
konieczne, aby pójść wyżej. Wstrzymuje ich przecież jakaś resztka materialności,
wracają więc, by przez cierpienia uzupełnić dzieło swego oczyszczenia.
- 139 -
nie umiera nic. Zmienia się tylko forma zewnętrzna; pierwiastek
życia, dusza, pozostaje w swej jedni niezniszczalnej i trwałej.
Za grobem odnajduje się ona wraz z ciałem fluidycznym
w całej pełni swych władz duchowych i wszystkich zdobyczy,
jakimi wzbogaciła się w ciągu ziemskich istnień, a więc cnót,
zdolności, wiedzy i dążeń. Oto są skarby niezatracalne, o których
powiada Ewangelia: „Robak ani rdza ich nie przegryzie,
ani złodziej ich nie odejmie". Są to jedyne bogactwa, jakie
możemy unieść z sobą i w życiu przyszłym spożytkować.
Śmierć i reinkarnacja, która następuje w jakiś czas po
śmierci, są to dwie podstawowe formy postępu. Rwąc ciasne
przyzwyczajenia nabyte w życiu, przerzucają nas one w odrębne
środowiska; nadają myślom nowy polot, zmuszają nas do
przystosowywania swojego umysłu do wielorakich stosunków
ładu społecznego i powszechnego.
Gdy nadszedł wieczór życia, gdy istnienie nasze podobnie jak
karta książki ma się odwrócić na drugą, czystą stronę, mędrzec
przerzuca w pamięci swoje czyny. Szczęśliwy, kto w chwili
takiej może powiedzieć: „Dni swoich dobrze użyłem!" Szczęśliwy,
kto przyjął z pokorą i znosił cierpliwie próby życiowe! One
bowiem, szarpiąc duszę, wydobyły na zewnątrz całą gorycz
i żółć. Przeżywając w myśli swe trudne życie, mędrzec błogosławić
będzie doznane cierpienia. Czując się czysty w sumieniu,
bez trwogi spojrzy na zbliżającą się chwilę odejścia.
Powiedzmy „żegnaj" teorii, która uczyniła ze śmierci przygrywkę
do kary wiecznej lub niebytu! Żegnajcie, ponure cienie
teologii, przerażające dogmaty, nieugięte przepisy, męki piekielne!
Miejsca dla nadziei! Miejsca dla życia wiecznego! Już nie
mroki ciemności, to światło olśniewające wytryska z mogił!
- 140 -
Czy widzieliście motyla o barwnych skrzydełkach, jak rozsuwa
niekształtny kokon, w którym zamknięta była odrażająca
liszka? Czy widzieliście tego owada, czołgającego się niegdyś po
ziemi, obecnie wyzwolonego, jak fruwa w powietrzu pełnym
słońca i woni kwiecistej? Nic lepiej nie odmaluje zjawiska
śmierci. Człowiek jest także kokonem, który śmierć rozkłada.
Ciało ludzkie - to czasowe odzienie, wraca do laboratorium,
lecz duch, ukończywszy tu swe zadanie, wznosi się do życia
wyższego, duchowego, które następuje po istnieniu cielesnym,
tak jak dzień następuje po nocy, i oddziela każde nasze
wcielenie od następnego.
Wobec takich zapatrywań przestaniemy obawiać się śmierci.
Jak ojcowie nasi, Gallowie, bez trwogi spojrzymy w jej oblicze.
Dość łez i lęków, dość ponurych obrządków i śpiewów.
Pogrzeby będą świętem, uroczystością wyzwolenia się duszy, jej
powrotu do właściwej ojczyzny.
Śmierć uczy nas wiele. W chwilach doświadczeń, gdy robi się
ciemno dokoła nas, nieraz rzucaliśmy pytania: Po cóż się
urodziłem? Dlaczego nie pozostałem w głębinach niebytu, gdzie
nie czuje się nic i drzemie wiecznym snem? W tych chwilach
zwątpienia, udręki i klęski rozlegał się głos, który mówił: Cierp,
abyś urósł i oczyścił się! Wielkie jest twoje przeznaczenie. Ta
chłodna ziemia nie będzie ci mogiłą. Światy iskrzące się
w niebiosach - to mieszkania twoje przyszłe, spuścizna, jaką
Bóg ci przeznacza. Jesteś na zawsze obywatelem wszechświata;
należysz do wieków przyszłych, tak jak należałeś do przeszłych,
a w chwili obecnej przygotowujesz swoje wzniesienie. Znoś więc
ze spokojem nieszczęścia, które sam wybrałeś! W bólu i łzach
siej ziarna przyszłego posiewu; siej je dla innych, jak inni siali
dla ciebie! Duchu nieśmiertelny, postępuj śmiałym krokiem po
urwistej ścieżynie ku szczytom, z których przyszłość ukaże ci się
- 141 -
bez osłony. Trudne jest to wspinanie i nieraz oblicze spłynie ci
potem; ze szczytu jednak dojrzysz wielkie światło, dojrzysz na
horyzoncie, jak płoną słońca prawdy i sprawiedliwości.
Głos przemawiający tak do nas to głos umarłych, głos dusz
ukochanych, które nas wyprzedziły w drodze do krainy prawdziwego
życia. Nie drzemią one pod cmentarnym głazem, lecz
czuwają nad nami. Z oddali niewidzialnego spoglądają ku nam
i uśmiechają się. O, cudowna Tajemnico Boska! Dusze porozumiewają
się z nami. Mówią: Żadnych jałowych zwątpień!
Pracujcie, kochajcie! Gdy dokonacie swego zadania, śmierć nas
połączy!
Rozdział XIV
Zarzuty
Widzimy, że mnóstwo zagadnień nie rozwiązanych przez
liczne szkoły rozwiązuje doktryna przeżyć kolejnych. Ciężkie
zarzuty, za pomocą których sceptycyzm i materializm uczyniły
wyłom w budowli teologicznej: zło, ból, nierówność zasług
i położeń ludzkich, pozorna niesprawiedliwość losu, wszystkie
te trudności nikną wobec filozofii duchów.
Jest zarzut poważny, jaki jej czynią. Skoro już żyliśmy
w przeszłości, jeśli inne życia poprzedzały nasze urodzenie,
dlaczego zatraciliśmy o tym pamięć?
Groźny pozornie zarzut łatwo jest odsunąć. Pamięć rzeczy
przeżytych, czynów spełnionych nie jest nieodzownym warunkiem
istnienia.
- 142 -
Nikt z nas nie przypomina sobie czasu spędzonego w łonie
matki, ani nawet w kolebce. Mało kto zachowuje pamięć
wrażeń i postępków z wczesnego dzieciństwa. Są to jednak
części składowe naszego istnienia obecnego. Co dzień, budząc
się, tracimy pamięć znacznej części snów, choć w czasie śnienia
wydawały nam się rzeczywistością. Duch nasz, wróciwszy pod
wpływ materii, zatrzymuje z tych snów zaledwie mętne wrażenia.
Nasze dni i noce są jak nasze ziemskie i duchowe życia, a sen
wydaje się równie niepojęty jak śmierć. Obydwa przenoszą nas
kolejno w odrębne środowiska, w różne warunki, co jednak nie
przeszkadza, że tożsamość nasza trwa i utrzymuje się przez te
różne stany.
W śnie magnetycznym duch wyzwolony z ciała przypomina
sobie rzeczy, o których zapomni, powróciwszy do ciała, a które
jednak odnajdzie w pamięci przy następnym uśpieniu.
Ten stan snu wywołanego rozwija w somnambulikach specjalne
zdolności, które znikają w stanie czuwania, zgaszone
przez powłokę cielesną.
Istota psychiczna, przechodząc przez te odmienne warunki,
podlega jakby dwojakiej świadomości, dwom kolejnym fazom
istnienia, które wiążą się z sobą i splatają wzajemnie. Zapomnienie
niby gęsta zasłona dzieli sen od stanu jawy, tak jak
oddziela każde istnienie ziemskie od istnień poprzednich i od
życia w przestrzeni.
Skoro wrażenia, doznawane przez duszę w ciągu życia
bieżącego - w stanie wyzwolenia w śnie naturalnym bądź
wywołanym - nie mogą być dostarczone mózgowi, łatwo pojąć,
że tym trudniej przedstawia się sprawa dla wspomnień
z przeżycia dawnego. Mózg zdolny jest przyjąć i zachować
- 143
tylko wrażenia, które dusza otrzymuje w stanie uwięzienia
w materii. Pamięć może odtworzyć to tylko, co zanotowała.
Organ mózgowy staje się przy każdym odrodzeniu czystą
księgą, na której rysują się wrażenia i obrazy. Wróciwszy do
ciała, dusza zatraca pamięć o wszystkim, co widziała i czyniła
w stanie wolnym, i odzyska ją wtedy dopiero, gdy porzuci na
nowo swe czasowe więzienie.
Zapomnienie przeszłości jest dla człowieka warunkiem nieodzownym
dla prób życiowych i dla postępu ziemskiego.
Przeszłość każdego z nas ma swoje ciemne plamy. Przebiegając
okresy czasów zamierzchłych, wieki barbarzyństwa, musieliśmy
nagromadzić mnóstwo win i wyrządzonej niesprawiedliwości.
Jakimże przygniatającym ciężarem spadłoby na nas to
wspomnienie wczorajszego barbarzyństwa. Życie ziemskie bywa
częstokroć trudne do zniesienia. Byłoby jeszcze trudniejsze,
gdyby do szeregu trosk obecnych dodać wspomnienie cierpień
i hańby minionej.
Przy tym pamięć naszych przeżyć wiązałaby się ze wspomnieniem
przeszłości cudzej. Idąc za wątkiem naszej własnej
historii we wstecznym łańcuchu istnień, znaleźlibyśmy ślady
postępków naszych bliźnich. Powtarzałyby się nieprzyjazne
stosunki; niezgoda, nienawiść odnawiałyby się w szeregu
przeżyć przez długie wieki. Wrogowie nasi, nasze dawniejsze
ofiary rozpoznaliby nas i prześladowali swą mściwością.
Dobrze więc, że zasłona zapomnienia kryje nas przed
drugimi, a zacierając chwilowo naszą wzajemną przeszłość,
oszczędza nam przykrych wspomnień, a może i nieustannych
wyrzutów. Znajomość przewinień i skutków stąd wynikających
stanowiłaby groźbę nieustającą; paraliżowałoby to nasze wysiłki
i czyniło życie nieznośne i bezowocne.
- 144 -
Bez ogólnego zapomnienia słynni zbrodniarze, wielcy przestępcy
byliby napiętnowani po wszystkie czasy. Widzimy, jak
skazani przez sprawiedliwość ludzką, odbywszy karę, odtrącani
są ze wstrętem przez społeczeństwo, które odmawia im
zaufania i przez to samo popycha znów w odmęty złego. Jakiż
byłby los tych nieszczęśliwych, gdyby ich zbrodnie ujawniały się
oczom wszystkich za każdym nowym wcieleniem?
Wszyscy prawie potrzebujemy przebaczenia i zapomnienia.
Cień kryjący nasze błędy i ułomności koi nam duszę, ułatwia
poprawę. Odradzamy się rzeźwiejsi do nowego życia, jak
gdybyśmy napili się wody lejdejskiej. Znikają widma przeszłości.
Nasza istota przeniesiona w nowe otoczenie budzi się do
innych wrażeń, przychyla do innych wpływów, z większą
łatwością porzuca dawne błędy i nawyki, tak niegdyś tamujące
jej pochód. Dusza winowajcy, rodząc się w postaci dziecięcia,
znajduje w swym otoczeniu pomoc i tkliwość, potrzebne do
podźwignięcia moralnego. W słabej i wdzięcznej istocie nikt nie
rozpozna ducha występnego, który przychodzi odkupić skalaną
przeszłość.
Niektórzy ludzie zachowują mętne wspomnienie tego, czym
byli kiedyś. Tu leży źródło intuicji, tajemnych przeczuć, idei
wrodzonych, które są niby słabe echo ubiegłych czasów.
Badając te wrażenia, studiując uważnie samego siebie, możemy
odtworzyć tę przeszłość - jeśli nie w szczegółach, to przynajmniej
w liniach zasadniczych.
U schyłku każdego istnienia odradza się słabe wspomnienie
odległej przeszłości. Krok za krokiem, ostrożnie i z wolna
idziemy przez życie. Śmierć rozjaśnia stopniowo wszystko.
Przeszłość tłumaczy stan obecny i rzuca nowy blask na
przyszłość.
- 145 -
Dusza, wróciwszy do życia duchowego, odzyskuje pełnię
swych władz. Wtedy zaczyna się dla niej okres badania,
wypoczynku, skupienia, podczas którego sądzi ona sama siebie
i mierzy przebytą drogę. Otrzymuje rady i wskazówki duchów
bardziej doświadczonych. Pod ich kierunkiem poweźmie dojrzałe
postanowienia, a gdy czas nadejdzie, zstąpi w nowe ciało,
obrawszy przyjazne środowisko.
Powróciwszy do ciała, dusza znowu utraci pamięć istnień
dawnych, tak jak i pamięć życia duchowego, jedynie wolnego
i pełnego, przy którym życie ziemskie wydawałoby się jej
okropne. Długa będzie walka, mozolne wysiłki, by odzyskać
świadomość siebie i swych utajonych władz; zawsze jednak tlić
w duszy będzie intuicja powziętych przed urodzeniem postanowień,
aż w biegu istnień udoskonali się przez pracę
i cierpienie.
Część trzecia
Świat nfewidzialny

Rozdział XV
Przyroda i wiedza
Na poprzednich stronicach wyłożyliśmy główne zasady
filozofii kolejnych istnień. Zasady te, oparte na ścisłej logice,
oświetlają naszą przyszłość i rozwiązują mnóstwo nie wytłumaczonych
dotąd zagadnień.
Można jednak zarzucić nam, że pojęcia te, pozornie słuszne,
są prostymi hipotezami, którym nie należy przydawać większego
znaczenia.
Epoka nasza, znużona rojeniami wyobraźni, przedwczesnymi
teoriami, popadła w sceptycyzm. Wobec każdego twierdzenia
woła o dowody. Nie wystarcza już najbardziej logiczne
rozumowanie. Trzeba faktów, faktów namacalnych, postrzeganych
bezpośrednio, by rozwiać wątpliwości. I zwątpienie to
jest zrozumiałe. Jest ono fatalnym wynikiem nadużywania
legend, baśni, błędnych doktryn, które przez tyle wieków
kołysały ludzkość. Kształcąc się, człowiek z łatwowiernego stał
się niedowiarkiem i każdą nową teorię przyjmuje z nieufnością
i niechęcią.
Nie użalajmy się na ten stan umysłów, który zresztą jest
nieświadomym hołdem składanym prawdzie przez myśl ludzką.
Filozofia istnień kolejnych zyskuje na tym, nie stanowi
bowiem jakiegoś fantastycznego systemu, lecz opiera się na ca-
_ 149 _
łokształcie faktów, osiągniętych przez doświadczenia i stwierdzonych
powszechnie. Tym właśnie faktom poświęcimy trzecią
część tej pracy.
Pochód wiedzy przez niezliczone etapy porównać można do
wspinania się wśród wysokich gór. W miarę, jak podróżny
wchodzi po stromych pochyłościach, rozszerza się wokoło
niego horyzont; szczegóły nizin zlewają się w obszerną całość,
a w oddali ukazują mu się nowe perspektywy. Im wyżej
dochodzi, tym więcej zyskuje pięknych widoków. Tak samo
wiedza odnajduje na każdym kroku swego nieustannego postępu
coraz nowe, a nie znane dziedziny.
Wiemy, jak bardzo ograniczone są nasze zmysły materialne,
jak szczupłe pole ich percepcji. Poza barwami i promieniami
dostrzegalnymi dla naszego wzroku są inne barwy i promienie,
o istnieniu których mówi reakcja chemiczna. Słuch nasz chwyta
fale dźwięczne tylko w obrębie dwu krańców. Powyżej lub
poniżej drganie jest zbyt ostre lub zbyt tępe i nie działa na nerw
słuchowy.
Co wiedzielibyśmy dzisiaj o wszechświecie, gdyby wynalazki
optyczne nie wzmogły naszej władzy wzrokowej? Nie tylko nie
wiedzielibyśmy o istnieniu odległych państw eteru, gdzie słońca
dążą za słońcami, gdzie materia kosmiczna wydaje miliony
gwiazd, lecz nie znalibyśmy nawet najbliższych Ziemi światów.
Stopniowo w biegu wieków rozszerzało się pole postrzegania.
Dzięki wynalezieniu teleskopu człowiek mógł zbadać
niebiosa i porównać zamieszkaną przez siebie planetę z olbrzymami
przestrzeni.
W nowszych czasach wynalezienie mikroskopu otworzyło
przed nami inną nieskończoność. Wszędzie dokoła nas, w powietrzu,
w wodzie roją się miliardy istot niewidzialnych gołym
okiem, tworząc niezmierzone wiry. Możliwe stało się badanie
- 150 -
układu molekularnego ciał. Doszliśmy, że ciałka krwi, tkanki
i komórki ludzkiego ciała są opanowane przez pasożyty,
infusoria, kosztem których żyją znów inne pasożyty. Nikt nie
może powiedzieć, gdzie ustaje potok życiowy. Wiedza rośnie
i posuwa się naprzód, a zuchwała myśl rwie się do nowych
horyzontów. Jakże lekki wydaje się bagaż naszej wiedzy, gdy
porównamy go z tym, co nam pozostaje jeszcze do nauczenia
się! Umysł ludzki ma granice, przyroda ich nie ma. „Świat
można by stworzyć z pomocą tego, czego nie wiemy o prawach
powszechnych", powiedział Faraday. Nasze nieczułe zmysły
pozwalają nam żyć wśród oceanu cudów, których nawet nie
podejrzewamy, tak jak byśmy byli ślepcami skąpanymi w potokach
światła.
Rozdział XVI
Materia i siła. Jeden pierwiastek rzeczy
Materię znano dotąd w trzech postaciach: stałej, płynnej
i gazowej. Sir W. Crookes, usiłując wytworzyć próżnię w rurce
szklanej, odkrył postać czwartą, którą nazwał stanem promieniującym.
Atomy uwolnione ze związku przez rozrzedzanie
poruszają się w tej próżni z nieobliczalną szybkością. W czasie,
tego szalonego ruchu zapalają się i tworzą efekty świetlne, niby
wyładowania elektryczne, którymi można wytłumaczyć większość
zjawisk kosmicznych.*
* Promienie rentgena są najbardziej znanym zastosowaniem.
Materia, zgęszczona w różnym stopniu w trzech pierwszych
stanach, traci w stanie promieniującym wiele ze swych własności,
jak: gęstość, kształt, ciężar, barwę; jednak w tej nowej
postaci zdaje się być połączona w ściślejszy sposób z siłą. Czy
ten czwarty stan jest już ostatni, w jakim materia może się
ukazywać? Zapewne nie, skoro można wyobrazić sobie wiele
innych. Można uchwycić myślą stan fluidyczny i subtelny,
o tyle wyższy od stanu promieniującego, o ile ten ostatni jest
wyższy od stanu gazowego lub płynny od stałego. Wiedza
przyszłości zbada te tajniki i znajdzie w nich rozwiązanie
olbrzymich zagadnień jedności substancji i kierowniczych sił
wszechświata.
Większość uczonych już potwierdza jedność substancji. Jak
mówiliśmy, materia w swej zasadzie zdaje się być fluidem
nieskończenie prężnym i elastycznym, z którego niezliczonych
kombinacji powstają wszystkie ciała. Fluid ten, niewidzialny,
nieważki i nienamacalny w swej pierwotnej zasadzie, przez
kolejne przemiany staje się widoczny i przy potężnym zgęszczeniu
zdolny jest tworzyć ciała twarde, nieprzezroczyste
i ciężkie, które stanowią tło materii ziemskiej. Ten stan
skupienia jest tylko przejściowy i materia, idąc w powrotnym
kierunku swych przekształceń, może znów się rozłożyć i odzyskać
swój pierwotny stan fluidyczny. Oto dlaczego istnienie
światów jest przemijające. Wyszedłszy z oceanów eteru, pogrążają
się w nim z powrotem i rozpływają, gdy przebiegną swój
cykl życia.
Można stwierdzić, że w przyrodzie wszystko zdąża do
jedności. Analiza widma odsłania nam tożsamość pierwiastków
składających światy od najskromniejszego satelity do
najpotężniejszego słońca. Krążenie ciał niebieskich mówi o jedności
praw mechanicznych. Badania zjawisk materialnych
152 -
w łańcuchu nieskończonym prowadzi nas do pojęcia jednej
substancji powszechnej, eterycznej, i jednej siły, czynnika
wszelkiego ruchu, której różnymi postaciami, wzorami czy
odmianami są: elektryczność, światło, ciepło.*
Tak więc chemia, fizyka, mechanika, postępując równomiernie,
coraz bardziej potwierdzają tajemny ład wszechrzeczy.
Umysł ludzki zdąża powoli, czasem nawet nieświadomie, do
poznania jednego zasadniczego pierwiastka, w którym łączy się
substancja, siła i myśl; wielkość i majestat tego pierwiastka
potęgi napełni kiedyś człowieka zachwytem i uwielbieniem.
Rozdział XVII
Fluidy. Magnetyzm
Fluidy, które dostrzegamy za obrębem stanu promieniującego,
dostarczą nauce wielu odkryć i niespodzianek. Niezliczone
* Oto, co mówi Berthelot (Origines de la Chimie, str. 320): „Fluidy
elektryczne, magnetyczne, cieplne i świetlne, które przyznawano przed pół
wiekiem, są dziś równie mało rzeczywiste jak cztery elementy starożytnych.
Wraz z postępem wiedzy fluidy te ograniczyły się do jednego eteru. A oto z kolei
znika eter fizyków i atom chemików, czyniąc miejsce pojęciom wyższym, które
usiłują wszystko objaśnić samym zjawiskiem ruchu". Według G. Le Bon
(L'Evolution de la matiere; 1* Evolution des forces) materia i siła są to dwa stany
jednej i tej samej substancji. Materia jest siłą ukonkretnioną; siła jest materią
rozproszoną.
153
są odmiany postaci, jakie materia, stawszy się subtelną, może
przybrać na potrzeby życia wyższego.
Wielu już badaczy przekonało się, że za obrębem naszego
postrzegania, za tą gęstą zasłoną naszej cielesności, która niby
mgłą pokrywa wszystko dokoła nas, istnieje świat inny, nie ten
dostrzegany przez mikroskop, lecz świat fluidyczny, który nas
otacza zewsząd, zaludniony przez niewidzialne tłumy.
Istoty nadludzkie, choć nie nadprzyrodzone, żyją obok nas,
jako niemi świadkowie naszego istnienia, zdradzając swoją
obecność tylko przy określonych warunkach, pod działaniem
praw przyrody, ścisłych i surowych. Ważną jest rzeczą przeniknąć
tajemnicę tych praw, bo znajomość ich da człowiekowi
nieznane a ogromne siły, których zastosowanie praktyczne
może zmienić oblicze ziemi i nastrój społeczeństw. Tu leży
dziedzina psychologii doświadczalnej, lub jak niektórzy zechcą
powiedzieć - wiedzy okultystycznej, która stara jest jak świat.
Mówiliśmy już o cudach dokonywanych w świętych miejscach
Indii, Egiptu i Grecji. Nie jest naszym zamiarem powracać
do nich, nie możemy jednak przemilczeć kwestii z nimi
związanej, a jest nią magnetyzm.
Magnetyzm badany i praktykowany w tajemnicy we wszystkich
epokach historii, rozpowszechnił się szczególnie pod
koniec wieku osiemnastego. Uczone akademie traktują go
jeszcze podejrzliwie i dopiero pod mianem hipnotyzmu w sto lat
po jego pojawieniu się mistrzowie wiedzy raczyli go odkryć.
„Hipnotyzm - powiedział de Rochas - oficjalnie sam dotąd
badany, jest zaledwie przedsionkiem wspaniałego i rozległego
gmachu, zbadanego już w znacznej części przez starożytnych
magnetyzerów".*
* Les Etats profonds de ITiypnose, przez pułkownika de Rochas, str. 75.
- 154 -
- 155 -
Nieszczęściem jest, że uczeni oficjalni, wszyscy przeważnie
lekarze, którzy zajmują się magnetyzmem, a raczej, jak sami
mówią, hipnotyzmem, robią zazwyczaj doświadczenia tylko na
osobnikach chorych, na pacjentach szpitali. Podrażnienie nerwowe
oraz chorobliwe skłonności takich osobników nie pozwalają
na doświadczenia dokładne i całkowite.
Niektórzy uczeni jak gdyby lękają się, żeby badanie tych
zjawisk w warunkach normalnych nie dostarczyło czasem
dowodu, że istnieje w człowieku pierwiastek duchowy. Tak
przynajmniej wnioskować można z komentarzy doktora Charcot,
którego kompetencje uznajemy.
„Hipnotyzm -mówił on -jest światem, w którym spotyka się
obok faktów dotykalnych, materialnych i pospolitych, mających
związek z fizjologią, także fakty osobliwe, dotąd nie
wyjaśnione, nie oparte na żadnym prawie fizjologicznym,
a dziwne i zdumiewające. Trzymam się pierwszych, a pomijam
drugie".
Najsłynniejsi więc doktorzy wyznają, że kwestia ta jest dla
nich zupełnie nie znana jeszcze. W poszukiwaniach swych
ograniczają się do powierzchownego badania, gardząc faktami,
które mogłyby doprowadzić ich prostą drogą do rozwiązania
zagadek. Wiedza materialistyczna waha się zapuścić w niebezpieczną
dla siebie krainę psychologii doświadczalnej; czuje ona,
że spotka się tu oko w oko z siłami psychicznymi, a więc z duszą,
której istnieniu z takim uporem zaprzeczała.
W każdym razie magnetyzm, tak długo odrzucany przez
grono naukowe, zaczyna zwracać ich uwagę, choć pod innym
imieniem. Rezultaty byłyby lepsze, gdyby zamiast histeryków
używano do prób osoby silne i zdrowe. Sen magnetyczny
rozwija u osobników podatnych nowe zdolności, rozszerza ich
pole postrzegania. Najciekawszym objawem jest tu widzenie na
dużą odległość bez pomocy wzroku. Somnambulik może
z zamkniętymi oczami czytać, pisać i wykonywać w ciemności
najdelikatniejsze zajęcia.
Inne jednostki widzą wnętrze ciała ludzkiego, rozróżniają
choroby i ich przyczyny, czytają myśli* trafiają bez udziału
zmysłów w najskrytsze dziedziny - aż do progu tamtego świata.
Zgłębiają tajniki życia fluidycznego, porozumiewają się z istotami
niewidzialnymi, o których mówiliśmy, przekazują nam
ich rady i nauki. Powrócimy jeszcze do tego ostatniego punktu,
tymczasem zaznaczymy tylko fakt, który wypływa z doświadczeń,
jakie czynili Puysegur, Deleuze, du Potet i niezliczeni ich
uczniowie: sen magnetyczny, obezwładniając ciało i zmysły,
wyzwala istotę psychiczną, zwielokrotnia jej wewnętrzne sposoby
postrzegania i pozwala dotrzeć do świata zamkniętego dla
istot cielesnych.
* „Widzi on (osobnik), jak pod wpływem myśli drgają komórki mózgowe
i porównuje je do gwiazd, które kolejno rozszerzają się i zwężają". (Les Etats
profonds de 1'hypnose - dzieło pułkownika de Rochas, byłego administratora
Szkoły politechnicznej).
Profesor uniwersytetu w Genewie, T. Flouroy, pisał: „Wystarczy przejrzeć
literaturę medyczną z ostatniej doby, aby znaleźć tam przykłady wzroku
wewnętrznego, podane przez autorów dalekich od mistycyzmu. Z jednej strony
psychiatrzy francuscy świeżo ogłaszają kilka wypadków, w których chorzy
umysłowo na krótko przed śmiercią doznali nagłego i niczym nie wyjaśnionego
polepszenia, z jednoczesnym przeczuciem swego końca. Z drugiej strony fakt,
że somnambulicy mają jasnowidzenie swych wnętrzności aż do ich najskrytszej
budowy; fakt ten wszedł po raz pierwszy w obręb wiedzy pod nazwą autoskopii
wewnętrznej lub autowyobrażenia organizmu, a przez zabawną ironię losu
rodzicami chrzestnymi tego nowego przybysza są przedstawiciele szkoły, która
odrzuca jakoby wszelkie psychologiczne wyjaśnienia tych faktów". (Archives
de psychologie, sierpień 1903 r.)
- 156 -
Czymże jest ta istota, która we śnie żyje, myśli', działa poza
obrębem ciała, która potwierdza swą niezależną osobowość
sposobem widzenia i wiadomościami większymi od posiadanych
w stanie czuwania, czym jest ona, jeśli nie samą duszą
odzianą w powłokę fluidyczną? Jest to dusza, która ukazuje się
niejako wypadkowa sił życiowych lub gry organów fizycznych,
lecz jako przyczyna sama w sobie, jako wola działająca,
chwilowo wyzwolona z uwięzienia i wzlatująca nad całą
przyrodą w pełni swych władz psychicznych. Zjawiska magnetyczne
nie tylko dowodzą istnienia duszy, lecz i jej nieśmiertelności,
bo skoro podczas istnienia cielesnego dusza odłącza
się od swej powłoki, żyje i myśli na zewnątrz niej, stokroć
łatwiej będzie jej po śmierci odzyskać pełnię swej wolności.
Znajomość magnetyzmu daje człowiekowi do rąk cudowne
pomoce. Działanie fluidów na ciało ludzkie jest niezmierne,
własności ich są liczne i różnorodne. Niejednokrotnie stwierdzono,
że z pomocą fluidów można usunąć najcięższe cierpienia.
Czyż wielcy misjonarze nie uzdrawiali przez przyłożenie
rąk? Na tym polega cała tajemnica ich rzekomych cudów.
Fluidy, posłuszne potężnej woli i kierowane gorącym pragnieniem
czynienia dobra, przenikają w wątłe organizmy
i stopniowo sprowadzają siłę u słabych, zdrowie u chorych.
Zarzucić można, że legion szarlatanów nadużywa dla zysku
łatwowierność ludzką, chełpiąc się posiadaniem domniemanej
władzy magnetycznej. Te smutne fakty są wynikiem niskiego
stanu moralnego ludzkości. Niech nas pocieszy w zamian
pewność, że nie ma człowieka ożywionego głęboką sympatią
dla wydziedziczonych, miłością szczerą dla cierpiących, który
nie mógłby ulżyć swym bliźnim za pomocą praktyk magnetyzmu!
Rozdział XVIII
Zjawiska spirytystyczne
Spomiędzy wszystkich dowodów istnienia w człowieku pierwiastka
duchowego przeżywającego ciało, najbardziej przekonywające
są te, których dostarczają zjawiska spirytyzmu.
Traktowane zrazu jako zwykłe szarlataństwo, dziś weszły
w dziedzinę faktów badanych poważnie; a choć niektórzy
uczeni jeszcze je lekceważą i odrzucają, inni równie znakomici
badają je, uznają ich rzeczywistość i doniosłe znaczenie.
W Ameryce i w Europie wszystkie towarzystwa badań psychologicznych
włączają do swego programu ten dział doświadczeń.
Widzieliśmy, że zjawiska te występowały we wszystkich
czasach. Dawniej osłaniano je tajemnicą; znane były nielicznej
tylko garstce badaczy.
Dzisiaj rozpowszechniają się i występują wytrwale i pod
różnymi postaciami, czym budzą zakłopotanie nowoczesnej
wiedzy.
Newton powiedział: „Nierozsądkiem jest wierzyć, że znamy
wszystko, a mądrością jest badać ciągle". Nie tylko każdy
uczony, ale i każdy rozsądny człowiek ma obowiązek śledzić te
fakty, które otwierają przed nami całą nieznaną stronę przyrody,
sięgać do ich przyczyn i ustanawiać prawa. Takie badanie
wzmacnia rozum i służy postępowi, niszcząc przesądy w zarodku,
gdyż przesąd zawsze jest skory do opanowania zjawisk
zaniedbanych przez naukę, przerabiać je i nadawać cechy
nadprzyrodzone i cudowne.
Ludzie, którzy pogardliwie odnoszą się do tych zagadnień
albo badali je tylko powierzchownie, bez planu i wytrwałości,
zarzucają spirytystom niewłaściwe rozumienie tych zjawisk
i zbyt pośpieszne wnioski.
- 158 -
Odpowiemy, że jest to już wielka wygrana, gdy przeciwnicy
spirytyzmu ganią tylko wyjaśnienia faktów, a nie ich realność.
Fakty istotnie można tylko stwierdzać, nie zaś wadzić się o nie.
Otóż rzeczywistość zjawisk spirytystycznych jest stwierdzona,
jak to zobaczymy, przez ludzi godnych zaufania, przez kompetentych
uczonych, którzy wsławili się swymi pracami i odkryciami.
Niekoniecznie przecież trzeba być pierwszorzędnym
uczonym, aby stwierdzić istnienie faktów rejestrowanych przez
zmysły, a więc dających się sprawdzić. Każdy, kto ma trochę
wytrwałości i bystrości, kto przestrzegać będzie wymaganych
warunków, może badać je i wyrobić sobie w tym względzie
jasny pogląd.
Prawda, że niektóre z tych zjawisk można wytłumaczyć
automatyzmem, autosugestią mediów, eksterioryzacją sił lub
przenoszeniem myśli; choćbyśmy jednak przyczynom tym
wyznaczyli szeroki zakres, pozostanie mnóstwo wypadków,
których jedynym logicznym wyjaśnieniem jest udział zmarłych.
W innym miejscu odparliśmy tego rodzaju zarzuty i przytoczyliśmy
cały szereg dowodów tożsamości duchów, zdolnych
przekonać nieuprzedzonego badacza, wolnego od przesądów
i przedwczesnych teorii.*
* Zobacz: Dans rinvisiblc, Spiritisme et Mediumnite.
- 159 -
Rozdział XIX
Świadectwa naukowe
Zjawiska spirytystyczne ściągnęły na siebie uwagę publiczną
w naszej epoce po raz pierwszy w 1848 r. w Stanach Zjednoczonych.
W wielu mieszkaniach rozlegały się stuki, meble
poruszały się pod wpływem niewidzialnej siły, stoły obracały się
i uderzały o podłogę.
Komuś ze świadków przyszło na myśl uzgodnić kolejność
liter alfabetu z ilością wystukiwanych uderzeń, przez co
ustanowiono rodzaj telegrafu duchowego i siła okultystyczna
mogła rozmawiać z obecnymi. Oświadczyła ona, że jest duchem
osoby żyjącej niegdyś w tym kraju, podała dokładne szczegóły
życia i śmierci tej osoby, rozpraszając wszelkie wątpliwości.
Wywołano inne dusze, które odpowiadały z równą dokładnością.
Wszystkie twierdziły, że posiadają ciało fmidyczne, niewidzialne
dla naszych zmysłów, jakkolwiek materialne.
Zjawiska stawały się coraz liczniejsze i objęły wkrótce całe
Stany Zjednoczone. Opinia publiczna tak była nimi pochłonięta,
że niektórzy uczeni, widząc w tym niebezpieczeństwo dla
rozumu i porządku publicznego, zdecydowali się zbadać je
bliżej, aby wykazać całą ich niedorzeczność. W tym celu zostali
powołani sędzia Edmonds z Najwyższego Trybunału w Nowym
Jorku, zarazem prezes Senatu, oraz profesor chemii,
Mapes, z Akademii Narodowej, aby orzekli, czy fakty te są
realne i jakie jest ich podłoże. Po dokładnym i sumiennym
zbadaniu ogłosili oni swe wnioski, stwierdzające, że zjawiska
spirytystyczne są rzeczywiste i przypisać je należy działaniu
duchów.
Ruch rozpowszechnił się tak dalece, że w roku 1852 w Kongresie
w Waszyngtonie złożono petycję, opatrzoną piętnastoma
- 160 -
tysiącami podpisów, domagającą się urzędowego ogłoszenia
realności tych zjawisk.
Znakomity uczony, Robert Hare, profesor uniwersytetu
w Pensylwanii, stanął otwarcie po stronie spirytystów, ogłaszając
pracę pod tytułem: „Experimental Investigations of the
Spirit Manifestation", która stwierdzała naukowo współudział
duchów. Dzieło zyskało wielki rozgłos.
Robert Dale Owen, uczony, dyplomata i głośny pisarz,
przyłączył się również do tego ruchu i wydał kilka prac. Jedna
z nich („O granicy tamtego świata", 1877 r.) miała znaczne
powodzenie.
Dzisiaj Modern Spiritualism liczy miliony wyznawców
w Stanach Zjednoczonych i posiada mnóstwo wydawnictw.
W ciągu ostatnich lat pewna liczna grupa profesorów
z wielkich uniwersytetów amerykańskich prowadziła doświadczenia
z udziałem słynnego medium, pani Piper,* których
rezultaty zyskały w tym środowisku nowych sprzymierzeńców
dla spirytyzmu.
James Hyslop, profesor psychologii z Uniwersytetu Columbia
w Nowym Jorku, tak wyraził się o mediumizmie tej pani:
„Sądząc z tego, co sam widziałem, nie wiem, jak mógłbym
uchylić się od wniosku, że istnienie życia przyszłego jest
zupełnie dowiedzione".**
Z kolei dr Richard Hodgson pisał:
„Wierzę bez najmniejszej wątpliwości, że rozmówcy spirytystyczni
są istotnie osobistościami, za jakie się podają; że przeżyli
oni tę przemianę, którą nazywamy śmiercią, i porozumiewali
* Zobacz: Dans 1' Invisible, Spiritisme et Mediumnite, str. 282 i nast.
** Proceedings S. P. R, tom XVI.
- 161
się bezpośrednio z nami, tzw. żywymi, przez uśpioną panią
Piper".
Tenże sam dr Hodgson, zmarły w grudniu 1906 r., objawił się
drogą mediumiczną swemu przyjacielowi, profesorowi Hyslop.
Rozprawiał on obszernie i szczegółowo o doświadczeniach
i pracach Towarzystwa Badań Psychicznych, którego był
prezesem na oddział amerykański. Wiadomości te, idealnie
zgodne między sobą, podawane były przez różne media, które
nie znały się wzajemnie. Znaleźć można w nich słowa i zwroty
właściwe doktorowi Hodgsonowi za życia.*
* * *
W Anglii zjawiska spirytystyczne poddano najściślejszemu
badaniu. Znaczna liczba uczonych angielskich poświęciła im
całą swą uwagę i od nich to pochodzą najformalniejsze
potwierdzenia.
W 1869 r. Towarzystwo Dialektyczne w Londynie, jedno
z najpoważniejszych zgromadzeń naukowych, wyłoniło komisję
złożoną z trzydziestu trzech członków -uczonych, literatów,
pastorów i wyższych urzędników, między którymi byli John
Lubbock z Towarzystwa Królewskiego, Henryk Lewes, słynny
fizjolog, Huxley, Wallace, Crookes i wielu innych, aby zbadali
i „zniweczyli na zawsze" te zjawiska, które „są tylko dziełem
imagmucji".
Po osiemnastu miesiącach doświadczeń komisja uznała
w swym sprawozdaniu rzeczywistość badanych faktów i opowiedziała
się za spirytyzmem.
* Journal of the American Society for Psychical Ressearches, listopad 1907.
- 162 -
Sprawozdanie to wykazywało nie tylko prawdziwość stukania
i ruchów stolika; opisywało ono także „zjawy rąk i postaci,
nie należące do żadnej żywej istoty, zdające się jednak żywymi
z powodu swej ruchliwości i działania; ręce te były niekiedy
dotykane i ujmowane przez obecnych, którzy przekonywali się,
że nie były one wynikiem szalbierstwa lub złudzenia".
Jeden z trzydziestu trzech, A. Wallace, godny uczeń Darwina,
po śmierci którego był najwybitniejszym przedstawicielem
ewolucjonizmu, prowadził dalej swe poszukiwania, a wyniki
ich zawarł w pracy: „Miracles and Modern Spiritualism",
która miała wielki rozgłos po drugiej stronie kanału La
Manche. Mówiąc o zjawiskach, wyraża się tak:
„Kiedy zabierałem się do tych badań, byłem z gruntu
materialistą. Umysł mój nie dawał przystępu żadnej myśli
o istnieniu duchowym. Fakty przecież to rzecz uporczywa;
zwyciężyły mnie one i musiałem je uznać na długo przedtem,
nim przyjąłem ich duchowe pochodzenie. To ostatnie przyszło
stopniowo pod nieustannym wpływem kolejnych faktów, które
nie dały się usunąć ani wytłumaczyć w inny sposób".
Spośród uczonych angielskich, których publiczne świadectwo
na korzyść spirytyzmu wiele waży, można przytoczyć
Staintona Mosesa, profesora uniwersytetu w (Mordzie, który
wydał dwa tomy pod tytułem: „Psychography", gdzie omawia
głównie objawy pisma bezpośredniego, i „Spirit Identity";
01iver Lodgea, rektora uniwersytetu w Birmingham, o którym
mowa będzie później; Varleya naczelnego inżyniera telegrafów;
A. de Morgana, prezesa Towarzystwa Matematycznego
w Londynie, autora „From Matter of Spirit"; profesorów:
Challisa z uniwersytetu w Cambridge i Barretta z uniwersytetu
w Dublinie.
- 163
Obok tych powszechnie szanowanych nazwisk jest jedno
większe i znakomitsze, które dopełnia listę stronników i obrońców
spirytyzmu; jest nim William Crookes z Towarzystwa
Królewskiego, Akademii Nauk w Anglii.
Nie ma gałęzi naukowej, która nie zawdzięcza jakiegoś
odkrycia, postępu temu bystremu umysłowi. Prace Crookesa
o złocie i srebrze, jego zastosowanie sodium przy amalgamowaniu,
przyjęto we wszystkich fabrykach Ameryki i Australii. Za
pomocą helometru w obserwatorium w Greenwich mógł
pierwszy fotografować ciała niebieskie, a jego zdjęcia Księżyca
są słynne na cały świat. Nie mniej znane są jego badania
polaryzacji światła i spektroskopii. Crookes wynalazł także
thallium. Wszystkie te prace przewyższyło jednak wspaniałe
odkrycie czwartego stanu materii, odkrycie, które zapewnia mu
miejsce w panteonie uczonych angielskich obok Newtona
i Herschla i inne jeszcze trwalsze w pamięci ludzkiej.
Crookes oddawał się przez cztery lata badaniu zjawisk
spirytystycznych, sporządzając dla ich naukowej kontroli przyrządy
o niesłychanej delikatności i ścisłości. Mając do pomocy
niepospolite medium, p. Florencję Cook, i innych uczonych,
równie jak on sam skrupulatnych, prowadził on doświadczenia
we własnym laboratorium, otoczony przyrządami elektrycznymi,
które groziły śmiercią przy wszelkiej próbie szalbierstwa.
W swej pracy „Badania spirytyzmu" Crookes omawia różne
rodzaje doświadczanych zjawisk: ruchy ciężkich przedmiotów,
melodie wygrywane bez dotknięcia ludzkiej ręki, pismo bezpośrednie,
zjawy rąk w pełnym świetle, zjawy twarzy i postaci itd.
Przez parę lat duch młodej i wdzięcznej kobiety, Katie King,
pojawiał się co wieczór na oczach wszystkich badaczy, przybierając
na kilka chwil wszelkie pozory ciała ludzkiego z jego
organami i zmysłami, rozmawiając z panem i panią Crookes
164 -
i z resztą uczestników, poddając się wszystkim żądanym
doświadczeniom, pozwalając dotykać się, fotografować, po
czym znikał jak lekka mgła. Te ciekawe zjawiska omawiane są
szeroko w pracy Crookesa.
Inna grupa uczonych, Society for Psychical Researches,
zajmuje sie, od trzydziestu lat zbieraniem wszystkich faktów;
tysiące wypadków zapisano w „Proceedings", jak również
w dziele specjalnym „Phantasms of the Living", spisanym przez
dr. Myersa, Gurneya i Podmore'a. Ci ostatni objaśniają zjawiska
„telepatią", czyli działaniem na odległość. Trzeba jednak
zauważyć, że zjawy ukazywały się prawie zawsze w momencie
śmierci, a nieraz nawet po śmierci osób, których rysy odtwarzały.
Realność tych faktów przebija z samych opisów podawanych
w „Proceedings" i ze świadectw zebranych przez ankietę. Zjawy
w niektórych razach odczuwane były przez zwierzęta; na ich
widok psy zdradzają trwogę, kryją się lub uciekają; konie stoją
jak wryte, drżąc całym ciałem, okrywają się potem i nie chcą iść
dalej.*
Niektóre zjawy wywoływały zjawiska słuchowe, dotykowe
lub wzrokowe. Mówię o widmach spostrzeganych kolejno na
różnych piętrach tego samego domu przez różnych świadków.**
W „Phantasms of the Living" wspomina się często
o działaniu fizycznym, dokonywanym przez widma, jak stuki,
uderzenia, otwieranie drzwi, przenoszenie przedmiotów; wspo-
* Proceedings, str. 151.
** Proceedings, str. 102, 107
- 165 -
mina się o głosach przepowiadających przyszłe zdarzenia.*
Zdołano nawet sfotografować widma.**
Tożsamość zmarłych przebija wyraźniej w doświadczeniach
prowadzonych przez to samo Towarzystwo z udziałem mediów,
pani Piper i Thompson, o których wspominaliśmy
w innym miejscu.***
Pomnikowe dzieło ogłosił w 1903 r. F. Meyers pod tytułem:
„Humań Personality and its Survival of Bodily Death".
Zawiera ono metodyczne sprawozdanie z faktów spirytystycznych
wszelkiego rodzaju, a kończy się zarysem syntezy filozoficznej
i religijnej, opartej na tychże faktach.
Profesor Flurnoy z uniwersytetu w Genewie, jakkolwiek
bardzo sceptyczny w tym kierunku, określił w ten sposób
doniosłe znaczenie tego dzieła:
„Dowody i rozumowania Meyersa, przemawiające na korzyść
nadnormalnych zjawisk psychicznych, stanowią ze względu
na swą ilość i wagę głos nazbyt groźny, by go można odtąd
przemilczać bez umyślnego zakrywania oczu; byłoby szalonym
głupstwem starać się odepchnąć go całkowicie, pod kłamliwym
pretekstem, że przedmiot ten nie nadaje się do badania
sposobem naukowym".****
Sir 01iver Lodge tak wyraził się w przemowie, wygłoszonej 10
września 1913 r., jako prezes Angielskiego Towarzystwa Naukowego:
„Jakkolwiek przemawiam ex cathedra, jako przedstawiciel
nauki prawowiernej, nie mogę powstrzymać się od uwagi
* Proceedings; Phantasm of the Living, str. 192,149.
** Zobacz: Dans l'Invisible, Spiritisme et Mediumnite, rozdz. XIX.
*** Annales des Sciences psychiques, str. 356, 361.
**** Zobacz: Dans l'Invisible, rozdz. XIX.
- 166 -
osobistej, streszczającej wyniki trzydziestoletnich doświadczeń
i badań psychicznych, które rozpocząłem bez wyjątkowego
zamiłowania do nich, a raczej ze zwykłą niechęcią...
Zjawiska okultystyczne z punktu widzenia naukowego przekonały
mnie, że pamięć i uczucia nie ograniczają się do tej
kombinacji z materią, w której tutaj obecnie przejawiać się
mogą, i żcosobowość trwa po śmierci ciała". (Annales des
Sciences psychiąues, czerwiec 1914 r.).
Na odczycie w Browning Settlement, w Walworth, 22
listopada 1914 r., tenże sam 01iver Lodge twierdził jeszcze
dobitniej:
„Z pewnością istniejemy dalej po śmierci. Mówię tak,
ponieważ wiem, że niektórzy z moich zmarłych przyjaciół
istnieją jeszcze, skoro z nimi rozmawiałem.
Porozumiewanie się z nimi jest możliwe; trzeba jednak
wynaleźć warunki i przestrzegać praw. Nie twierdzę bynajmniej,
żeby to było dogodne, ale jest możliwe. Rozmawiałem
z umarłymi przyjaciółmi zupełnie tak, jak mogę rozmawiać
; z którymkolwiek z obecnych tu słuchaczy. Przyjaciele moi,
będąc ludźmi uczonymi, dostarczyli mi dowodów tożsamości,
stwierdzających, że to byli oni rzeczywiście, a nie jakieś ich
uosobienie lub coś innego, wypływającego ze mnie.
Wkrótce ogłosimy niektóre z tych dowodów.
Mówię wam z całą siłą przeświadczenia, na jaką mnie stać, że
istniejemy po śmierci, że zmarli interesują się tym, co dzieje się
na Ziemi, i że mają o tym znacznie więcej wiadomości niż my
sami..." (Annales des Sciences psychiąues, styczeń 1916 r.).
Od tego czasu fakty natury osobistej zwiększyły jeszcze liczbę
i znaczenie dowodów, które 01iver Lodge mógł przytoczyć na
poparcie swych przekonań. Syn jego, Raymond, inżynier, który
- 167 -
wstąpił do wojska jako ochotnik, został zabity we Flandrii 14
września 1915 r., mając 26 lat.
Między ojcem i synem nawiązało się porozumienie spirytystyczne,
o czym Lodge napisał piękną książkę: „Raymond, czyli
życie po śmierci", która rzuca nowe światło na szczegóły życia
zagrobowego.
Książka ta, którą nieszczęśliwy ojciec napisał sercem, nie
piórem uczonego, dokona zapewne wielu nawróceń wśród
ludzi, którzy boleśnie ugodzeni przez obecną wojnę, poczują
odrobinę zbawczej nadziei i nie będą mogli uwierzyć, że śmierć
to koniec i wieczna rozłąka.
* * *
Ruch spirytystyczny rozszerzył się i w krajach łacińskich.
Hiszpania posiada w każdym z głównych miast towarzystwo
i dziennik badań psychicznych. Największą grupą jest Centro
Barcelones. Związek łączy wszystkie grupy i kółka w Katalonii
w liczbie pięćdziesięciu.
Włochy miały możność podziwiać nadzwyczajne zjawiska
spirytystyczne. Zacięte spory poruszyły świat naukowy z powodu
doświadczeń profesora Ercole Chiaia z Neapolu, urządzanych
z medium Eusapią Palladino. Badacz ten uzyskał wszystkie
ciekawe zjawiska spirytyzmu: aporty, materializacje, lewitacje
itd.; należy tu dodać odciski rąk, nóg, twarzy w roztopionej
parafinie, otrzymywane w przyrządach zabezpieczonych od
dotknięcia ludzkiego.
Rozgłos nadany tym faktom wywołał ostrą krytykę ze strony
znakomitego profesora Lombroso z uniwersytetu w Neapolu.
Pan Chiaia wyraził gotowość pokazania mu tych objawów,
- 168 -
i
wskutek czego odbyły się seanse w mieszkaniu Lombroso pod
koniec 1891 r. W towarzystwie profesorów Uniwersytetu
Neapolitańskiego - Tamburini, Virgilio, Bianchi, Vizioli -
Lombroso mógł stwierdzić rzeczywistość faktów spirytystycznych,
co z kolei sam opublikował.*
Italia del Popolo, dziennik polityczny w Mediolanie, ogłosił
pod datą 18 listopada 1892 r. dodatek, zawierający protokoły
17 seansów odbytych w tym mieście u p. Firnzi w obecności
tego samego medium, Eusapii Palladino. Dokument ten nosi
następujące podpisy wybitnych uczonych z różnych krajów:
Schiaparelli, dyrektor obserwatorium astronomicznego
w Mediolanie; Aksakow, rosyjski radca stanu, dyrektor Psychische
Studien w Lipsku; dr Carl du Prel z Monachium; Angelo
Brofferio, profesor filozofii; Gerosa, profesor fizyki w Szkole
Wyższej w Portici; Ermacora i G. Firnzi, doktorzy fizyki;
Charles Richet, profesor fakultetu medycznego w Paryżu,
dyrektor Revue scientifiąe (za pięć seansów); Lombroso,
profesor fakultetu medycznego w Turynie (za dwa seanse).
Protokoły owe stwierdzają, że zauważono następujące zjawiska,
otrzymane w ciemności, przy nieustannej kontroli rąk i nóg
medium przez dwóch uczestników:
„Przenoszenie bez dotyku różnych przedmiotów, krzeseł,
instrumentów muzycznych itd. Odciski palców na poczernionym
papierze. Odciski palców w glinie. Zjawy rąk na
świecącym tle. Podniesienie medium na stół. Przemieszczanie
krzeseł wraz z osobami je zajmującymi. Pojawienie się światełek
fosforyzujących. Dotyki odczuwane przez obecnych. Zjawy
rąk ludzkich nad głową medium. Wizje twarzy ludzkiej z zarostem".
(Te ostatnie przypadki otrzymano w półświetle).
* Zobacz: le Phenomene spirite, temoignage des savants par Gabriel
Delaune.
- 169 -
Wymienieni badacze ustalają w swych wnioskach, że ze
względu na zachowanie ostrożności nie może być mowy
o jakimkolwiek podstępie. Z całokształtu zjawisk, mówią oni
dalej, wyłania się tryumf prawdy, niesłusznie dotąd potępianej.
Profesor Lombroso ogłosił w 1904 r. w „Rivista d'Italia"
w Rzymie z powodu nadnormalnych zjawisk psychicznych
następujące doniosłe oświadczenia:*
„Spośród tych zjawisk można przytoczyć lewitacje, to znaczy
podniesienie ciała bez żadnego wysiłku ze strony osoby, która je
wykonuje lub doznaje; ruchy przedmiotów martwych; co
jeszcze osobliwsze — pojawianie się istot, mających wolę
i sposób myślenia ludzi żyjących. Przecząc istnieniu tych
zjawisk przed ich badaniem, zmuszony byłem pogodzić się
z nimi, skoro dowody najbardziej oczywiste i namacalne
uderzyły moją uwagę; nie mogłem opierać się przy zaprzeczaniu
tylko dlatego, że nie znajdowałem dla nich wyjaśnienia.
Zresztą, jak odkrycia Hertza tłumaczą w znacznej części
telepatię, tak samo nowe odkrycia własności radioczynnych
niektórych metali, a szczególnie radu, niweczą najpoważniejszy
zarzut, jaki mógłby postawić uczony tajemniczym zjawiskom
spirytystycznym. Odkrycia te bowiem dowodzą nam, że nie
tylko chwilowe przejawy, ale i stałe wyładowania energii,
światła i ciepła mogą zachodzić bez pozornej straty materii".
Profesor Milesi z uniwersytetu w Rzymie, jeden z najbardziej
cenionych szermierzy młodej szkoły psychologicznej we Włoszech,
znany we Francji ze swych odczytów na Sorbonie
o dziełach Augusta Comte'a, idzie dalej jeszcze. Podpisuje on
protokół seansów, w których brał udział, a na których materia-
* Powtórzone przez Revue d'Etudes psychiąues, Paryż, marzec 1904 r.
- 170 -
lizowały się duchy, między innymi duch jego własnej siostry,
zmarłej przed trzema laty w Cremonie.*
Profesor Lombroso, zdając relację w przeglądzie włoskim
„Arena" ze swych doświadczeń, przytacza fakty następujące:
„Po przeniesieniu ciężkiego przedmiotu, Eusapia w stanie
transu rzekła do mnie: »Po co tracisz czas na takie bagatelki?
Jestem'zdolna ukazać ci twoją matkę; musisz jednak silnie
myśleć o tym«.**
Podniecony tą obietnicą, po półgodzinnym seansie zapragnąłem
gorąco jej spełnienia, a i stolik zdawał się sprzyjać mej
skrytej myśli przez swe zwykłe ruchy. Nagle w półcieniu
czerwonego światła ujrzałem wychodzącą spomiędzy firanek
trochę pochyloną postać, jaką miała moja matka; postać
okryta zasłoną okrążyła stolik, aby dojść do mnie, szepcąc
jakieś słowa, dosłyszane przez niektórych, lecz nieuchwytne dla
mnie z powodu słabego słuchu.
Gdy pod wpływem silnego wzruszenia, błagałem, by je
chciała powtórzyć, rzekła mi: »Caesar, fio mio!«, co wyznać
muszę, nie było jej zwyczajem. Będąc Wenecjanką, mówiła: mio
fioł; potem, odchylając zasłonę, pocałowała mnie".
Lombroso wspomina dalej o komunikatach pisanych lub
mówionych w obcych językach, o objawieniu faktów nie
znanych uczestnikom ani medium i o wypadkach telepatii.
A dalej:
„Należy dodać, że przypadki domów nawiedzonych, w których
przez długie lata zachodzą hałasy lub ukazują się widma,
zbiegające się zwykle z opowiadaniem o zaszłej w nich tragicznej
śmierci i spostrzegane przy nieobecności mediów, prze-
* Zobacz: Revue d'Etudes psychiąues, marzec 1904 r., str. 80.
* Zobacz także, Annales des sciences psychiąues, luty 1908 r.
- 171
mawiają bardziej za działaniem zmarłych niż za wyłącznym
działaniem mediów".
Rozdział XX
Spirytyzm we Francji
Francja nie mogłaby, tak jak Anglia, wskazać trzech akademików
— spirytystów. Uczeni naszego kraju więcej może niż
gdziekolwiek indziej wykazali obojętność i uprzedzenia do
zjawisk psychicznych. Jednakże wyjątki są świetne. Należy do
nich Kamil Flammarion, astronom, którego czarujący styl
spopularyzował naukę o światach. Jego zainteresowanie się
wiedzą okultystyczną uwydatniło się w mowie, jaką wygłosił na
grobie Allana Kardeca, a następnie w wydanej książce:
1'Inconnu et les problemes psychiąues, w której podaje 187
przypadków widm i zjawisk telepatii, przeważnie zbliżonych ze
śmiercią.
Dr Paul Gibier, uczeń Pasteura, obecnie dyrektor instytutu
walki z wścieklizną w Nowym Jorku, ogłosił od roku 1887 dwa
dzieła: „le Spiritisme on Fakirisme occidental" i „Analyse des
choses", w których z sumiennością i odwagą bada i stwierdza
istnienie zjawisk spirytystycznych.
Zapewniwszy sobie współudział medium Slade, dr Gibier
badał szczególnie pismo bezpośrednie na tabliczkach, poświęciwszy
na to trzydzieści trzy seanse. Otrzymał on mnóstwo
wiadomości w różnych językach na dwóch opieczętowanych
tabliczkach, które sam przygotował.
- 172 -
„Tyle razy postrzegaliśmy te zjawiska — pisze on — i pod
tyloma różnymi postaciami, iż wolno nam powiedzieć, że nie
możemy wierzyć w nic, co widzimy co dzień z życia powszechnego,
jeśli w stosunku do tych zjawisk wzbronione nam będzie
powoływanie się na nasze zmysły".*
Ten sam uczony w roku 1900 na międzynarodowym kongresie
psychologicznym, odbytym w Paryżu, dał sprawozdanie
z licznych materializacji widm, widzianych we własnym laboratorium
w Nowym Jorku przy wielu świadkach, między którymi
byli jego asystenci studiów biologicznych.**
Stronników i obrońców zjawisk spirytystycznych i doktryn
z nich wypływających spotykamy głównie w świecie literackim
i artystycznym. Spomiędzy pisarzy, którzy przyznają się do
tego wyliczmy: Eugene Nus, autora „Grands Mysteres"
i „Choses de 1'autre monde". Vaquerie, który wyłożył swe
zapatrywania w „les Miettes de PHistoire". Wiktora Hugo,
Maurice Lachatre, Teofila Gautiera, Victorien Sardou, C.
Fauvety, Ch. Lomon, Eugene Bonnemere, Alexandre Hepp etc.
Zazwyczaj doświadczenia spirytystyczne prowadzone były
nie przez członków akademii i stąd być może, że tak mało
przykładano wagi do nich. Między rokiem 1850 a 1860 cieszyły
się wielkim powodzeniem stoliki wirujące; zainteresowanie
było ogólne — żadna uroczystość, żadne zebranie poufne nie
odbyło się bez jakiejś próby w tym kierunku. Czy jednak
w tłumie ludzi biorących udział w tych zebraniach i bawiących
się tymi zjawiskami wielu było takich, którzy przewidywali ich
skutki we względzie naukowym i moralnym oraz doniosłość dla
* Le Spiritisme on Fakirisme occidental, str. 340.
** Zobacz: Compte rendu officiel du IV. Conres interaational de psychologie.
- 173 -
ludzkości rozwiązywanych przez nie zagadnień? Wyczerpały się
banalne pytania stawiane duchom. Moda wirujących stolików
minęła, jak mijają wszystkie mody, i po pewnym głośnym
procesie spirytyzm został zdyskredytowany.
Przy braku jednak uczonych dyplomowanych Francja posiadała
człowieka, który odegrać miał rolę decydującą w rozwoju
spirytyzmu.
Allan Kardec, badając przez dziesięć lat z wytrwałą cierpliwością
i jasnym umysłem doświadczenia prowadzone w Paryżu,
zbierając jednocześnie przejawy i protokoły nadchodzące
z różnych stron świata, uzgodnił je i ułożył w całość, z której
powstała nowa doktryna zawarta w pięciu tomach. Powodzenie
ich było tak wielkie, że niektóre doczekały się trzydziestego
wydania. Oto one: „le Livre des Esprits" (część filozoficzna),
„le Livre des Mediums" (część naukowa) „rEvangile selou le
Spiritisme la Genese".
Allan Kardec założył Revue spirite, który stał się organem
spirytystów całego świata; można w nim śledzić powolny,
stopniowy rozwój tego objawienia moralnego i naukowego.
Dzieło Allana Kardeca jest więc streszczeniem nauk podawanych
ludziom przez duchy w wielu przypadkach rozrzuconych
po ziemi, przez okres lat dwudziestu.
Wiadomości te nie mają w sobie nic nadprzyrodzonego,
ponieważ duchy są istotami podobnymi do nas; jak my
podlegają prawom natury i jak my obleczone są w ciało, tylko
subtelniejsze, bardziej eteryczne niż ciało ludzkie, a widzialne
tylko w pewnych określonych warunkach.
Jako pisarz Allan Kardec odznacza się doskonałą jasnością
i surową logiką. Wszystkie jego wnioski opierają się na faktach
znanych i potwierdzonych przez tysiące świadków. Na jego
skinienie filozofia zstępuje z oderwanych wyżyn, gdzie dotąd
- 174 -
królowała, staje się prosta i dostępna dla wszystkich inteligentnych,
niosąc nadzieję, pociechę i światło tym, którzy cierpią,
dowodząc trwania życia za grobem.
Doktryna Kardeca, powstała z postrzegania i doświadczenia,
nie może trwać jako określony i niezmienny system, nie
baczący na przyszłe zdobycze nauki. Nauka duchów jest
rezultatem znajomości dwóch światów, dwóch ludzkości nawzajem
się przenikających, lecz obopólnie niedoskonałych
i obopólnie wciąż dążących do prawdy, musi więc ulegać
nieustannej przemianie drogą pracy i postępu. Jakkolwiek stoi
wyżej* od wszystkich systemów i filozofii przeszłości, nie
zastrzega się przed zmianami i poprawkami przyszłości.
Od śmierci Kardeca spirytyzm dokonał znacznej ewolucji,
przyswajając sobie owoc pracy lat czterdziestu. Odkrycie
materii promieniującej, subtelne badania prowadzone przez
angielskich i amerykańskich uczonych nad ciałami fluidycznymi,
w które przyoblekają się duchy przy materializacjach,
. wszystko to zakreśliło spirytyzmowi nowe widnokręgi. Zdąża
on ku nim bez obawy, a zbadawszy dzięki tym starannym
studiom wewnętrzną naturę świata fluidycznego, może odtąd
walczyć jak równy z równym ze swymi przeciwnikami na polu
nauki, które przestało mu być obce.
Kongresy spirytystyczne, które zebrały się w Paryżu w 1889
i 1900 r., wykazały całą żywotność doktryny, która zdawała się
już pogrzebana w nawale szyderstwa i drwin. Setki delegatów,
przybyłych ze wszystkich krańców świata, uczestniczyło w posiedzeniach;
osiemdziesiąt dzienników i przeglądów miało tu
swych przedstawicieli. W rozprawach brali udział ludzie wielkiej
wiedzy i wysokiego stanowiska, doktorzy, profesorowie,
wyżsi urzędnicy, duchowni nawet, należący do rozmaitych
- 175 -
narodowości, Francuzi, Hiszpanie, Włosi, Belgowie, Szwajcarzy,
Polacy, Rosjanie, Niemcy, Szwedzi itd.
Członkowie szkół reprezentowanych na tych kongresach:
spirytyści, teozofowie, okultyści, swedenborgiści, stwierdzili
jednomyślnie dwie następujące zasady:
1. Trwanie ,ja" świadomego po śmierci;
2. Wzajemne relacje żywych z umarłymi.*
Już kongres spirytystyczny w 1889 r., budząc uwagę publiczną,
wywołał szereg badań i doświadczeń naukowych. Założono
w Paryżu Towarzystwo Badań Psychicznych, na czele którego
stanął profesor Charles Richet z Akademii Medycznej i pułkownik
de Rochas, wówczas administrator Szkoły Politechnicznej.
Pierwszym jego staraniem byłtf ogłosić spis zjawisk widm
i faktów z psychologii doświadczalnej postrzeganych we Francji.
Przegląd specjalny, Annales des sciences psychiąues pod
redakcją doktora Dariex i profesora Richeta zdaje sprawę
z tych prac, jak również z działalności towarzystw zagranicznych.
Odbyły się doświadczenia z udziałem medium, Eusapii
Palladino, na wyspie Roubaud u Ch. Richeta w r. 1894 oraz
* Międzynarodowy Kongres spirytystyczny i spirytualistyczny w Paryżu
w 1900 r. stwierdził jednogłośnie swą wiarę w następujące zasady i fakty:
Istnienie Boga, nawyższej inteligencji, przyczyny pierwszej wszystkich rzeczy.
Mnogość światów zamieszkanych. Nieśmiertelność duszy; kolejność jej
cielesnych istnień na Ziemi i na innych światach. Wykazanie doświadczalne
istnienia duszy ludzkiej po śmierci za pomocą pośrednictwa mediów zduchami.
Warunki szczęśliwe lub nieszczęśliwe życia ludzkiego zależą od dorobku
poprzedniego duszy, od jej zasług lub przewinień i od postępu, jaki powinna
osiągnąć. Nieskończone doskonalenie się istoty. Solidarność i braterstwo
powszechne.
176
w Agnelas (Isere) u de Rochasa w 1895, które dały wyniki
podobne do otrzymanych w r. 1892 w Mediolanie.
Międzynarodowy kongres psychologii doświadczalnej odbyty
w Londynie w 1892 r. wykazał, jakie głębokie zmiany na
ten temat zaszły w poglądach nauki przez tak niewiele lat.
Profesor Ch. Richet otwarcie poruszył tam zagadnienia
nowej psychologii: zjawiska spirytystyczne, telepatię, podwójny
wzrok ifd. Znakomity uczony zapytuje na wstępie swego
przemówienia: „Czy istnieje owa psychologia okultystyczna?"
„Dla nas - odpowiada - sprawa ta nie przedstawia żadnej
wątpliwości; ona istnieje; niemożliwe jest, aby tylu wybitnych
ludzi w Anglii, Ameryce, Francji, Niemczech i we Włoszech tak
fatalnie się myliło. Roztrząsali oni wszytkie zarzuty, jakie im
stawiano; przypuszczalny zbieg okoliczności czy umyślny podstęp,
na które im wskazywano, nie powiedziały im nic nowego;
sami zawczasu nad tym myśleli, trudno im więc uwierzyć, że
cała ich praca była bezowocna, że ich badania, doświadczenia
obracały się koło zwodniczej ułudy".*
P. Ch. Richet przypomniał członkom kongresu, jak często
akademie żałowały zbyt pochopnego odrzucenia najpiękniejszych
odkryć. Wzywa więc ich, by i dzisiaj nie popełnili tego
samego błędu. Wykazuje, jakie potężne rezultaty dla nauki czy
dla filozofii mogą wypłynąć z badań nowej psychologii opartych
na faktach.
W artykule zamieszczonym w „Figaro" z 9 października
1904 r. pt. „Poza wiedzą", p. Richet idzie dalej jeszcze w swych
zapewnieniach:
„Świat okultystyczny istnieje. Narażając się, że współcześni
przypiszą mi brak rozsądku, wierzę w możliwość zjaw".
* Powtórzone przez Annales des Sciences psychiąues, grudzień 1892 r.
- 177 -
W ostatnich latach ogłoszono we Francji wiele ciekawych
prac o spirytyzmie i związanych z nim kwestiach, których
autorami są: pułkownik de Rochas, dr Geley, dr Dupouy i p.
Maxwell, prokurator z Paryża.
Utworzono w Paryżu Instytut Psychologiczny, którego
prezesem był zmarły niedawno dr Duclaux, później p.
D'Arsonval, profesor w College de France; przedmiotem
badań była telepatia, sugestia i zjawiska mediumizmu. Zawiązały
się towarzystwa badań psychicznych w Nancy, Marsylii,
Nicei, Montpellier, Tuluzie itd.
Ruch psychiczny rozszerzał się i ogarnął kraj cały. Dotarł do
najwyższych środowisk. Niektórzy przedstawiciele wyższej
nauki zaczynają obecnie pojmować całą jego doniosłość.
P. Boutroux, profesor fakultetu literackiego w Paryżu,
członek Instytutu, pisał niedawno:
„Głębokie i całkowite badanie psychizmu nie tylko przedstawia
ciekawy temat naukowy, ale dotyka bezpośrednio życia
i przeznaczenia indywiduów i ludzkości".*
Dr Duclaux, dyrektor Instytutu Pasteura, na odczycie wygłoszonym
w instytucie psychologicznym powiedział:
„Nie wiem, czy i wam tak się zdaje, ale ten świat pełen
nieznanych wpływów, które odczuwamy, świat przeniknięty
tym quid divinum, odgadywanym przez nas, choć niepojętym,
otóż ten świat psychizmu jest stokroć bardziej zajmujący od
świata, w którym dotychczas obracała się myśl nasza. Starajmy
się uzyskać tam wstęp dla naszych poszukiwań. Jest w nim pole
do niezmiernych odkryć, z których skorzysta ludzkość.**
* Powtórzone w Matin, 14 marca 1908 r.
* Powtórzone w Matin, 14 marca 1908 r.
- 178 -
Rozdział XXI
Peryspryt, czyli ciało fluidyczne
Zaprzeczając istnieniu duszy, materialiści często zarzucali
niemożliwość pojęcia istoty pozbawionej kształtu. Nawet sami
spirytualiści nie mogli sobie wytłumaczyć, w jaki sposób
niematerialna i nieważka dusza łączy się ściśle z ciałem
materialnym, tak odrębnej natury. Trudności te zostały usunięte
przez doświadczenia spirytyzmu.
Mówiliśmy już poprzednio, że dusza podczas życia cielesnego
i po śmierci jest stale obleczona w powłokę fluidyczną,
mniej lub bardziej subtelną, czyli eteryczną, którą Allan Kardec
nazwał perysprytem lub ciałem duchowym.
Peryspryt łączy duszę z ciałem; przekazuje duszy wrażenia
zmysłowe, a ciału wolę ducha. W chwili zgonu odrywa się od
materii dotykalnej, pozostawia ciało na proces rozkładowy,
a sam związany nierozłącznie z duszą, stanowi zewnętrzną
formę jej osobowości.
Peryspryt jest organizmem fluidycznym; jest to przedistnieniowa
i pośmiertna forma istoty ludzkiej; substratum, według
którego modeluje się powłoka cielesna; rodzaj szaty
niewidzialnej, utkanej z materii najsubtelniejszej, która przenika
wszystkie ciała, najmniej nawet przenikliwe.*
Materia cielesna, ciągle odnawiana przez krążenie prądu
życiowego, nie jest częścią stałą i trwałą w człowieku. Peryspryt
właśnie zapewnia podtrzymanie struktury ludzkiej i rysów
fizjonomii przez wszystkie okresy życia od urodzenia do
* Istnienie tak subtelnego stanu materii dowiedzione jest naukowo przez
doświadczenia G. Le Bon, Curie, Becąuerel o radioczynności ciał.
- 179 -
śmierci; odgrywa on rolę formy ściśliwej lub rozprężającej się,
według której wciela się materia ziemska.
Ciało fluidyczne podlega wszakże zmianom; oczyszcza się
i uszlachetnia wespół z duszą; towarzyszy jej we wszystkich
niezliczonych wcieleniach, wstępuje z nią po stopniach drabiny
hierarchicznej, staje się coraz bardziej przezroczyste i świetlane,
by kiedyś zajaśnieć tym olśniewającym światłem, o którym
wspomina Biblia i dokumenty historyczne, mówiące o pewnych
zjawach nadprzyrodzonych.
Peryspryt zachowuje wszystkie cechy istoty żyjącej. W mózgu
tego uduchowionego ciała gromadzą się wszystkie wiadomości
i odbijają promieniście; według niego też kształtuje się
mózg dziecka przy wcieleniu. Tak więc mienie umysłowe
i moralne ducha nie tylko nie przepada, lecz wręcz kapitalizuje
się i rośnie wraz z jego istnieniami. Stąd pochodzą zdolności
nadzwyczajne niektórych istot, od urodzenia obdarzonych
niezwykle.
Podniosłe uczucia, życie czyste, porywy szlachetne i idealne,
doświadczenia życiowe cierpliwie znoszone wydelikatniają coraz
bardziej peryspryt, rozszerzają i mnożą jego wibracje.
Niby pod działaniem chemicznym strawiają się prymitywniejsze
jego cząsteczki, a pozostają najsubtelniejsze, najbardziej
usamowolnione.
Wręcz przeciwnie zaś, pragnienia materialne, namiętności
niskie i pospolite obciążają peryspryt, czynią go ciemniejszym,
bardziej ścisłym. Światy niższe, jak Ziemia, silnie przyciągają
podobne organizmy, które i po śmierci zachowują potrzeby
ciała, choć nie mogą ich zaspokoić.
Wcielenia duchów tej kategorii następują szybko jedne po
drugich, aż postęp zdobyty cierpieniem złagodzi ich namiętno-
- 180
ści, uchroni od wpływów ziemskich i otworzy dostęp do lepszych
światów.
Ścisła wzajemna względność łączy ze sobą trzy składowe
pierwiastki każdej istoty. Im wyższy jest duch, tym lżejszy,
jaśniejszy jest peryspryt, a ciało wolniejsze od namiętności,
bardziej umiarkowane w swych pragnieniach. Godność i szlachetność
duszy odbija się na perysprycie harmonijnością
kształtów i przenika do ciała nawet; wówczas oblicze jakby
jaśnieje od wewnętrznego płomienia.
Peryspryt łączy się z ciałem i porozumiewa z duszą za
pomocą mniej lub bardziej subtelnych fluidów. Fluidy te, choć
niewidzialne, stanowią więzy potężne, które przykuwają go do
materii od urodzenia do śmierci, a nawet u zmysłowców aż do
zupełnego rozkładu ciała. Konanie przedstawia się jako suma
wysiłków, które musi dokonać peryspryt, aby uwolnić się
z więzów cielesnych.
Fluid życiowy, którego źródłem jest peryspryt, odgrywa
ważną rolę w ekonomii organizmu. Jego istnienie i sposób
działania mogą wyjaśnić wiele stanów patologicznych. Jako
czynnik przekazywania wrażeń zewnętrznych i uczuć wewnętrznych,
może być porównany do drutu telegraficznego, przez
który przebiega dwojaki prąd.
Starożytni odkryli istnienie perysprytu. Pod nazwą ochema
i ferouer filozofowie greccy i wschodni rozumieli powłokę
duszy - „eteryczną, świetlaną i wonną". Według Persów,
kiedy przychodzi godzina wcielenia, ferouer przyciąga i skupia
dokoła siebie materialne cząsteczki potrzebne do utworzenia
ciała, przez śmierć zaś zwraca je właściwym elementom, by
w innych środowiskach znowu uzyskać nowe powłoki cielesne.
Chrześcijaństwo nosi również ślady tego wierzenia. Święty
Paweł w Pierwszym liście do Koryntian tak się wyraża:
- 181 -
„Człowiek umieszczony jest na Ziemi jako ciało zwierzęce,
a wskrzeszony będzie jako ciało duchowe. Jak jest ciało
zwierzęce, tak samo jest ciało duchowe".
Chociaż istnienie perysprytu stwierdzane było w różnych
epokach, dopiero spirytyzm określił jego właściwą naturę i rolę.
Dzięki doświadczeniom Crookesa i innych uczonych wiemy, że
peryspryt jest narzędziem, za pomocą którego dokonują się
wszystkie zjawiska magnetyczne i spirytystyczne. To duchowe
ciało jest istotnym magazynem fluidów, które dusza wprawia
w ruch swoją wolą. On to we śnie zwykłym lub w śnie
wywołanym oddziela się od ciała materialnego, przenosi na
znaczne odległości i zarówno w ciemności nocy, jak w świetle
dnia postrzega rzeczy, których ciało nie mogłoby rozpoznać.
Peryspryt posiada zmysły podobnie jak ciało, tylko spotęgowane.
Widzi on dzięki światłu duchowemu, odrębnemu od
światła gwiazd i niedostrzegalnemu dla zmysłów materialnych,
choć znajduje się rozproszone w całym wszechświecie.
Trwałość ciała fluidycznego przed śmiercią i po niej wyjaśnia
również pojawianie się widm, czyli materializacje duchów.
Peryspryt w wolnym życiu przestrzeni posiada wewnętrznie
wszystkie siły i czynniki składające się na organizm ludzki,
jakkolwiek nie korzysta z nich. Kiedy wszakże duch znajdzie się
w warunkach żądanych, to znaczy kiedy może zaczerpnąć od
medium materii fluidycznej i siły życiowej, przyswaja sobie je
i przybiera z wolna pozory materii ziemskiej. Zaczyna w nim
krążyć prąd życiowy, a pod działaniem zapożyczonego fluidu
molekuły fizyczne szeregują się według wytycznych konturów
perysprytu; ciało ludzkie zostaje odbudowane i organizm
zaczyna funkcjonować.
- 182
Fotografie i odciski dowodzą, że to odbudowane ciało jest
identyczne z ciałem, które duch ożywiał na Ziemi. Życie takie
może być tylko czasowe i przelotne, jako nienormalne, a pierwiastki,
które się na nie złożyły, po krótkim skupieniu wracają
do swych właściwych źródeł.
Rozdział XXII
Media
Zdolności perysprytu, jego środki postrzegania oraz wyzwalania
się, choć nieraz bardzo rozwinięte u niektórych
osobników, nie mogą jednak uwydatnić się całkowicie w okresie
wcielenia, to jest podczas życia ziemskiego. Wtedy bowiem
peryspryt jest ściśle spojony z ciałem. Uwięziony w tej powłoce,
nie może oddalać się od niej swobodnie, najwyżej w szczególnych
chwilach i warunkach. Jego władze są utajone, z czego
pochodzi słabość naszej pamięci, niezdolnej pobiec wsteczną
drogą naszych dawnych istnień.
Powróciwszy do życia duchowego, dusza odnajduje siebie
w całej pełni; peryspryt odzyskuje swój dawny zakres postrzegania.
Odtąd mogą współdziałać zgodnie na fluidy, uwrażliwiać
organizmy, mózgi ludzkie. W tym leży tajemnica
spirytyzmu. Magnetyzer wywrze potężny wpływ na swego
pacjenta, zawiesi w nim życie materialne, wywoła jego wyzwolenie
z ciała. Tak samo duchy, czyli dusze odcieleśnione,
mogą przez swą wolę kierować prądy magnetyczne na pewne
- 183 -
istoty ludzkie, wpływać na ich organy i za ich pośrednictwem
porozumiewać się z mieszkańcami Ziemi. Istoty takie, nadające
się specjalnie z powodu delikatności i wrażliwości systemu
nerwowego do przejawiania się duchów, noszą miano mediów.
Kierunek ich zdolności jest różnorodny.
Media są wrażliwe, sensytywne, jasnowidzące, to znaczy że
ich wzrok przebija gęstą mgłę, kryjącą przed nami światy
eteryczne, gdzie mogą dostrzec coś z życia niebieskiego. Są
i takie nawet, które mają zdolność widzieć duchy, słyszeć od
nich objawienie praw najwyższych.
Wprawdzie my wszyscy jesteśmy mediami, tylko w różnych
bardzo stopniach. Niejeden nie zdaje sobie sprawy ze swych
zdolności. Nie ma człowieka, który nie ulegałby dobrym lub
złym wpływom duchów. Żyjemy pośród tłumu niewidzialnego,
który w milczeniu śledzi szczegóły naszego istnienia, myślowo
uczestniczy w naszych pracach, troskach i uciechach. W tłumie
tym krąży i większość tych, z którymi zbliżyliśmy się za życia,
a których szczątki śmiertelne odprowadziliśmy już na miejsce
spoczynku. Krewni, przyjaciele, obcy, wrogowie, wszyscy
istnieją i zbliżają się, przyciągani wspomnieniem i nawykami do
miejsc i ludzi, których znali. Istoty te śledzą nas, zsyłają nam
natchnienia, a niekiedy nawet prześladują swą nienawiścią
i zemstą.
Wszyscy pisarze znają godziny natchnienia, kiedy myśl ich
rozbłyska nagłą jasnością, a myśli potokiem nasuwają się pod
pióro. Kto z nas w chwilach smutku, przygnębienia, rozpaczy
nie odczuł czasem tajemnego ukojenia, wewnętrznej otuchy?
Czyż wyznalazcy, pionierzy postępu, walczący dla dobra
ludzkości nie korzystają z pomocy niewidzialnej, którą nasi
starsi bracia umieją im podać w odpowiedniej chwili? Nagłe
natchnienie pisarzy, raptowna intuicja wynalazców dowodzą,
iż są oni nieświadomie mediami.
- 184 -
U innych osób zdolność porozumiewania się z duchami
przybiera wyraźniejszą formę. Niektórzy czują, jak ich ręką
kieruje jakaś obca siła, i kreślą na papierze różne zdania, rady
i nauki. Przy innych, zasobnych w życiowy fluid, poruszają się
stoliki i za pomocą pukania w podłogę umożliwiają porozumienie
się wolniejsze wprawdzie, lecz bardziej może przekonywające
dla niedowiarków.
Niektórzy znów, pogrążeni w sen magnetyczny pod wpływem
duchów, powierzają swój organizm niewidzialnym gościom,
którzy korzystają z niego, by rozmawiać z żyjącymi tak,
jak za czasów własnego życia cielesnego. Jakże zdumiewające
i osobliwe jest widzieć przejawiające się kolejno przez wątły
i delikatny organizm młodej kobiety różne osoby zmarłych
- rzemieślnika, księdza, służącej, z których każda zachowuje
ruchy i język właściwe im za życia.*
Częstokroć duchy znajome i kochane przez obecnych przychodzą
dać dowód swego istnienia, udzielić przestróg i pokrzepić
tych, których pozostawili na urwistej ścieżce życiowej,
i ukazać wszystkim cel najwyższy. Któż opisze uniesienie tych,
do których matka, ojciec czy żona ukochana zejdą z łona
przestrzeni, by pocieszyć, wzmocnić swym uczuciem i radami?
Niektóre media ułatwiają swą obecnością zjawiska materializacji
duchów. Czerpią one z perysprytu medium potrzebną
ilość fluidu, przyswajają sobie i zgęszczają własną powłokę do
stanu widzialności, niekiedy i dotykalności.
Inne znów media służą duchom za przewodnika do przekazywania
chorym fluidów magnetycznych, które przynoszą im
ulgę, a czasem uzdrawiają zupełnie. Jest to piękna i użyteczna
forma mediumizmu.
* Zobacz: Dans l'lnvisible, Spirilisme et Mediumnite.
185
Wiele niezrozumiałych uczuć pochodzi z okultystycznego
działania duchów. Na przykład przeczucie, które nam obwieszcza
śmierć osoby ukochanej, wywołane jest przez prądy
fluidyczne, posyłane przez zmarłego do istoty drogiej. Organizm
odczuwa te prądy, lecz rzadko myśl ludzka zastanawia
się nad nimi. A jednak w badaniu i praktykowaniu zdolności
mediumicznych leży głęboka nauka.
Zdolności tych nie należy przecież uważać za przywilej czy
łaskę. Jak mówiliśmy, każdy z nas posiada zaczątki mediumizmu,
które przez ćwiczenia można rozwinąć. Wola gra tutaj
doniosłą rolę. Wybitne zdolności niektórych znanych mediów
tłumaczą się szczególną giętkością ich organizmu fluidycznego,
który znakomicie poddaje się woli duchów.
Prawie wszyscy wielcy misjonarze, reformatorzy, założyciele
religii, byli potężnymi mediami w nieustannym obcowaniu
z niewidzialnymi, od których odbierali owocne natchnienia. Ich
całe życie jest świadectwem istnienia świata duchów i jego
stosunków z ziemską ludzkością.
W ten sposób wyjaśnia się, odjąwszy pewną część na legendy,
mnóstwo faktów historycznych, które zaliczano do cudownych
i nadprzyrodzonych. Istnienie perysprytu i prawa mediumizmu
wykazują nam, za pomocą jakich środków dokonywał się
wpływ duchów na ludzi poprzez wieki. Egeria Numy, sny
Scypiona, geniusz opiekuńczy Sokratesa, Tassa, Hieronima
Cardana, głosy Joanny d'Arc, natchnieni w Cevennes, jasnowidząca
z Prevorst - i tysiące podobnych faktów, rozpatrywane
w świetle nowoczesnego spirytyzmu, tracą w oczach myśliciela
wszelkie cechy nadprzyrodzone lub cudowne.
Fakty te jednak głoszą nam wielkie prawo solidarności,
łączącej ludzkość ziemską z ludzkościami w rzeszy ducha.
Zrzuciwszy więzy cielesne, duchy wyższe mogą uchylić gęstą
- 186
zasłonę, kryjącą przed nami wielkie prawdy. Prawa wiekuiste
ukazują im się wolne od cieni narzucanych tu na Ziemi przez
nędzne interesy osobiste. Ożywione gorącym pragnieniem
dalszego współpracowania w ruchu wstępnym istot, duchy
schodzą ku nam, szukając sposobu porozumienia się z ludźmi
za pomocą mediów. Dając zbawienne rady i nauki, pracują
dalej nad postępem moralnym społeczności ziemskiej.
Wypada zaznaczyć tutaj, że na ogół biorąc media naszych
czasów nie dość rozumieją potrzebę życia przykładnego i czystego,
by wejść w obcowanie z wysokimi osobowościami rzeszy
ducha. W starożytności osobniki takie, najchętniej kobiety,
wybierane w dzieciństwie, były starannie wychowywane
w świątyniach i obwodach poświęcanych, z dala od nieczystego
zetknięcia, otoczone pięknem przyrody i sztuki. Takie były
westalki rzymskie, sybille greckie, druidki na wyspie Sein. Za
ich to pośrednictwem radzono się bogów czy duchów wyższych,
a odpowiedzi bywały prawie zawsze dokładne.
Joanna d'Arc była również medium tego rzędu, otrzymując
bezpośrednio natchnienia z góry. Dziś trudniej jest zachować
warunki takiej czystości i podniesienia myśli. Wiele mediów
podlega pospolitym wpływom materialnym i nawet używa
w złych celach swych pożytecznych zdolności. Stąd pochodzi
niski poziom niektórych objawów, brak skutecznej opieki
i wmieszanie się duchów zapóźnionych.
dowiedziona, tak jak porozumiewanie się żywych z umarłymi,
które jest wnioskiem logicznym tej nieśmiertelności. Wątpić już
niepodobna. Człowiek jest nieśmiertelny. Śmierć jest tylko
zmianą stanu.
Z tego faktu i z nauki duchów wynika prócz tego pewność
wielokrotności naszych istnień ziemskich. Ewolucja istoty
przez wielokrotne wcielenia budującej swą przyszłość, kształtującej
się co dzień przez swe postępki, tak w łonie bytów
niższych, jak w rozkwicie szczęśliwej ludzkości; wspólność
pochodzenia i wspólność celów dla wszystkich; stopniowe
udoskonalenie, będące owocem prac dokonanych i przebytych
doświadczeń, wszystko to dowodzi nam, że wiekuiste zasady
sprawiedliwości, ładu i postępu rządzą światami, kierują losem
dusz według głębokich, mądrych i powszechnych praw.
Spirytyzm jest więc zarazem i filozofią moralną, i wiedzą
pozytywną. Zaspokaja rozum i serce. Zjawia się w świecie we
właściwej porze, kiedy pojęcie religijne, utraciwszy naiwną
wiarę dawnych dni, trawione sceptycyzmem, błąka się w próżni
i szuka drogi po omacku. Nadejście spirytyzmu jest jednym
z największych zdarzeń w historii świata. Przeoczyć tego nie
można!
Przed dziewiętnastu wiekami na ruinach konającego pogaństwa,
spośród zepsutego społeczeństwa chrześcijaństwo przez
usta pokornych i wzgardzanych głosiło, prócz nowej wiary
i moralności, dwie wielkie zasady, nie znane dotąd ogółowi:
miłosierdzie i braterstwo ludzkie. Tak samo i dzisiaj naprzeciw
słabnących doktryn, niezdolnych rozjaśnić umysłu ludzkiego,
sławionych przez materialne interesy, wstaje filozofia racjonalna,
niosąca posiew przekształceń społecznych, sposób odrodzenia
ludzkości i uwolnienia jej od czynników rozkładowych.
- 190 -
Niesie ona trwałą podwalinę dla wiary, sankcję dla moralności
i podnietę dla cnoty. Z postępu czyni właściwy cel życia
i najwyższe prawo wszechświata. Kładzie kres panowaniu łaski,
arbitralności i zabobonu, wskazując, że wznoszenie się istot
zależy od ich własnych usiłowań. Nauczając zaś, że bezwzględna
równość i solidarność spaja ludzi w ciągu ich wspólnych
istnień, zadaje potężny cios egoizmowi i pysze, tym potworom,
których nic dotąd nie zdołało okiełznać i złagodzić.
Rozdział XXV
Spirytyzm i nauka
Zjawiska spirytystyczne, dające tak doniosłe rezultaty naukowe
i moralne, nie zostały jednak przyjęte tak, jak na to
zasługiwały. Zaznaczyiiś&y już powyżej, że człowiek stał się
nieufny i sceptyczny. W każdym razie to chłodne przyjęcie musi
zdawać się dziwne, gdy występuje u ludzi nauki, których
zadaniem właśnie jest zbadać wszystkie zjawiska, szukać ich
przyczyn i praw. Znając jednak naturę ludzką i wspominając
lekcje z historii, przestaje nas to dziwić.
Nowość zastrasza, gdyż obala znane teorie, stare systemy
z wielkim trudem budowane; mąci spokój i wygody zdobytych
już stanowisk, wymagając nowych poszukiwań i spostrzeżeń,
które już przestały nęcić.
Uczeni są ludźmi i jak wszyscy ludzie mają swoje słabostki
i przesądy. Trzeba istotnego bohaterstwa, aby bezstronnie
- 191 -
przyjąć fakty, które zadają kłam pracom całego życia i mogą
zachwiać mozolnie zdobytą sławę.
Jak wszystkie wielkie odkrycia spirytyzm musiał otrzymać
chrzest upokorzeń i pogardy. Prawie wszystkie nowe idee były
zrazu wyszydzone, opluwane i odtrącone jako utopie. Długo
zaliczano do kłamstw i chimer wynalazek pary i elektryczności,
lub uruchomienie kolei żelaznej. Akademia medyczna odrzucała
z początku teorie krążenia krwi Harveya, tak jak
później odrzuciła magnetyzm. I w czasie, gdy Akademia
Paryska oświadczała, że magnetyzm nie istnieje, Akademia
w Wiedniu zabroniła jego stosowania jako szkodliwego. W nowszych
czasach iluż drwinkami przyjęli uczeni odkrycia Bouchera
z Perthes, twórcy antropologii przedhistorycznej, która
to nauka dziś już zdobyła prawo istnienia i rzuca jasne światło
na pochodzenie społeczności ludzkiej.
Wszyscy, którzy zapragnęli wyzwolić ludzkość z ciemnoty,
objawiać jej tajniki sił przyrodzonych lub praw moralnych,
wszyscy spotykali na drodze swej przeszkody i pojeni byli żółcią
i obelgami. Galileusza uwięziono, Giordano Bruno spłonął na
stosie, Watt, Fulton, Papin wyszydzeni, Salomon z Caus
zamknięty w domu wariatów.
Dzisiaj za zbrodnię nowej opinii nie palą już ani nie więżą,
lecz gnębią szyderstwem i ironią. Trzeba było niesłychanej
żywotności niektórych idei, aby przebić się na światło pomimo
oporu duchownych i uczonych. Idee, jak ludzie, rosną w cierpieniu.
Wcześniej lub później prawda tryumfuje nad sprzysiężoną
nieomylnością!
Wywoławszy te przykre wspomnienia i zaznaczywszy, że
myśl ludzka idzie po omacku, jeśli weźmiemy pod uwagę, jak
przyjmowano w przeszłości idee i odkrycia, które ustokrotniły
potęgę człowieka i zapewniły mu zwycięstwo nad ślepą przyro-
- 192 -
dą; skreśliwszy obraz, jak walczył duch rutyny z każdą
nowością-czyż nie jesteśmy upoważnieni poprosić tych, którzy
uwłaczają spirytyzmowi o trochę rozwagi przed potępieniem
bez zbadania, nie powiemy idei i spekulacji bezzasadnych
umysłu, lecz faktów z dziedziny postrzegania i doświadczenia?
Na każdym kroku człowiek spostrzega, jak mało wie. Nasze
zdobycze naukowe to poglądy tymczasowe, wyższe od wiedzy
naszycji ojców, które jednak ustąpią odkryciom i wiadomościom
nowym. Czas obecny jest tylko etapem w wielkiej podróży
ludzkości, punktem w historii pokoleń. Wczorajsza utopia
nazajutrz staje się rzeczywistością. Można chełpić się, że się
nabyło bogactw intelektualnych; nie wolno jednak nigdy
mówić: czego nie wiem, to na zawsze pozostanie nieznane.
Porównajmy skromną dziedzinę wiedzy z nieskończonością
rzeczy, z nieobjętym polem nieznanego, które pozostaje nam do
zbadania. Porównanie takie nauczy nas ostrożności przy
wydawaniu sądów.
Rozdział XXVI
Niebezpieczeństwa spirytyzmu
Niektórzy badacze spirytyzmu, chcąc w celu kontroli ustanawiać
własne warunki wywoływania objawów, nagromadzali
przeszkody i wymagania, a nie doczekawszy sicpoważniejszych
rezultatów, zostali wrogami samej idei.
Musimy przypomnieć, że porozumiewanie się z duchami
a doświadczenia fizyczne lub chemiczne są to dwie rzeczy różne.
- 193
Te ostatnie podlegają zresztą również prawom stałym, poza
obrębem których nic nie uzyskamy.
W zjawiskach spirytystycznych stajemy nie wobec ślepych sił,
lecz wobec istot inteligentnych, obdarzonych wolą i swobodą,
które nieraz odczytują nasze myśli, niechętne usposobienie,
a jeśli należą one do rzędu wyższego, mało się troszczą
o zadowolenie naszych fantazji i zachcianek.
Badanie świata niewidzialnego wymaga wiele rozumu i wytrwałości.
Dopiero po wielu latach rozważań i badań zdobywa
się naukę życia, poznaje się ludzi i ich charaktery, dostrzega
zasadzki, którymi grozi nam świat. Trudniejsze daleko jest
poznanie ludzkości niewidzialnej, która otacza nas i krąży nad
nami. Duch odcieleśniony odnajduje się za progiem śmierci
takim, jakim uczynił się podczas swego pobytu na Ziemi. Nie
jest ani lepszy, ani gorszy. Aby poskromić jakąś namiętność,
poprawić wadę czy złagodzić nałóg, trzeba nieraz więcej niż
jedno istnienie.
Stąd wynika, że w tłumie duchów charaktery poważne,
rozsądne okazują się w mniejszości, tak jak na Ziemi duchy
lekkie, lubujące się w rzeczach płochych, tworzą legion. Świat
niewidzialny stanowi w szerszym tylko zakresie odbicie świata
ziemskiego. I tam, jak tutaj, prawda i wiedza nie jest udziałem
wszystkich. Wyższość duchową i moralną zdobywa się tylko
wolną i wytrwałą pracą, gromadząc rezultaty postępu przez
ciąg wieków.
Wiemy wszakże, że świat okultystyczny nieustannie oddziałuje
na świat cielesny. Umarli wpływają na żywych, kierują
nimi bez ich wiedzy. Duchy zbliża powinowactwo. Te, które
porzuciły postać cielesną, opiekują się pozostałymi na Ziemi.
Zachęcają ich do dobrego, ale często popychają też do złego.
Duchy wyższe przejawiają się tylko wtedy, gdy ich obecność
może przynieść korzyść, ułatwić nasze udoskonalenie. Unikają
- 194 -
zgiełkliwych zebrań i zwracają się tylko do ludzi ożywionych
czystymi zamiarami. Nasze ciemne sfery nie pociągają ich.
Wracają, gdy tylko mogą, do środowiska mniej obciążonego,
by mimo odległości czuwać nad powierzonymi sobie istotami.
Duchy niższe, niezdolne do wyższych, podnioślejszych dążeń,
podobają sobie istnienie w naszej atmosferze. Mieszają się
w nasze życie, a zainteresowani jedynie tym, co przykuwało ich
myśl w ci^gu istnienia cielesnego, biorą udział w rozrywkach
lub pracach ludzi, z którymi czują się zjednoczeni podobieństwem
charakteru lub przyzwyczajeń. Czasem nawet zawładają
osobami słabszymi, które nie umieją oprzeć się ich wpływowi.
Zdarza się, że przewaga ich jest tak silna, iż mogą popchnąć swą
ofiarę do występku lub obłąkania. Wypadki opętania są
częstsze, niżby się zdawało. Tym należy tłumaczyć liczne fakty
przytaczane przez historię.
Uprawiając spirytyzm, należy mieć się na baczności. Człowiek
szczerego serca, jasnego umysłu może czerpać stąd
niewymowną pociechę i drogocenne wskazówki moralne. Ten
jednak, kto poszukiwałby w tych faktach korzyści materialnej
lub płochej rozrywki, ten stanie się igraszką duchów przewrotnych,
które pochlebiając jego przywarom, zwodząc świetnymi
obietnicami, zdobędą zaufanie, by pognębić go następnie
szyderstwem i niepowodzeniem. Trzeba więc ogromnej przezorności
przy porozumiewaniu się ze światem niewidzialnym.
Miesza się tam zło z dobrem, prawda z błędem; aby odróżnić
jedno od drugiego, należy wszystkie objawienia, wszystkie
podawane nauki poddać surowemu osądowi. Iść po tym
gruncie trzeba krok za krokiem. Aby uniknąć złych wpływów
i odpędzić hordę duchów lekkich lub złośliwych, wystarczy
pozostać panem siebie, nie zrzekając się nigdy prawa kontroli
i własnego sądu i poszukiwać przede wszystkim sposobów
udoskonalenia swej znajomości praw najwyższych i prak-
- 195 -
tykowania cnót. Czyje życie jest czyste i proste, kto poszukuje
prawdy szczerym sercem, temu żadne niebezpieczeństwo nie
grozi. Duchy światła czytają w nim na wskroś, widzą jego
zamiary i udzielają mu swej opieki. Duchy kłamliwe i oszukańcze
odbiegają od człowieka sprawiedliwego, jak gromada
napastników od fortecy dobrze bronionej. Natrętne duchy
poszukują najchętniej ludzi lekkomyślnych, którzy zaniedbują
stronę moralną, poszukując wszędzie korzyści lub przyjemności.
Prawie zawsze człowiek opętany pozostaje w związku z niewidzialnym
prześladowcą jeszcze z czasów dawnych istnień.
Śmierć nie zaciera naszych win i nie uwalnia nas od nieprzyjaciół.
Niesprawiedliwość wyrządzona spada na nas po
wiekach, a ci, którzy jej doznali, prześladują nas swą zemstą
i nienawiścią nawet zza grobu. Tak dopuszcza sprawiedliwość
najwyższa. Wszystko się spłaca i odkupuje. Co zdaje się nam
nienormalne i niesprawiedliwe w wypadkach opętania, jest
często wynikiem haniebnych czynów popełnionych w zamierzchłej
przeszłości.
Rozdział XXVII
Szarlataństwo i sprzedajność
Przewrotność złych duchów nie jest jedyną zawadą, jaką
spirytyzm spotyka na swej drodze; grożą mu inne niebezpieczeństwa,
pochodzące od ludzi. Szarlataństwo i sprzedaj-
- 196 -
ność, groźniejsze od najzajadliwszej nienawiści, mogą opanować
i zniweczyć nową doktrynę, tak jak opanowały i zniweczyły
tyle innych wierzeń na tym świecie. Jako wytwór samorodny
a chorobliwy zepsutego środowiska rozwijają się one
i szerzą prawie wszędzie. Nieświadomość ludzka sprzyja i syci
to źródło nadużyć. Wiele fałszywych mediów i wyzyskiwaczy
różnego gatunku próbowało na spirytyzmie dorobić się majątku.
I magnetyzm, jak widzieliśmy, nie uniknął tego losu, co
zapewne było jedną z przyczyn, że uczeni długo stronili od
badania tych zjawisk.
Należy jednak zrozumieć, że istnienie wytworów fałszywych
nie upoważnia do zaprzeczania istnieniu wytworów prawdziwych.
Nauk fizycznych nie uważamy za niegodne badania
dlatego, że kuglarze tytułują siebie fizykami. Oszukaństwo
i kłamstwo to nieuniknione skutki niskiego rozwoju społeczeństw
ludzkich. Zawsze na czatach, by zdobyć sposobność
wzbogacenia się kosztem cudzej łatwowierności, wślizgują się
one wszędzie, brudzą najlepsze sprawy, najświętsze zasady.
Również lękać się należy skłonności niektórych osób do
kupczenia mediumizmem, stwarzania zyskownego procederu
ze zdolności istotnych wprawdzie, lecz zmiennego charakteru.
Ponieważ w zjawiskach biorą udział duchy z dobrej woli, nie
można liczyć na pewno, że tego udziału nigdy nie odmówią.
Duchy wyższe nie zechcą służyć interesom materialnym, a w takim
wypadku zgłoszą się chętnie duchy płoche i psotne.
Medium płatne, nie otrzymując objawów prawdziwych, ucieknie
się z konieczności do ich naśladownictwa.
Mieszać kwestię pieniężną do tego rodzaju idei - to obniżać
ich wartość moralną. Miłość złota psuje wiele pięknych nauk
i katolicyzm stracił swą powagę w oczach wielu, odkąd
uczniowie Ewangelii zostali uczniami Plutusa. Gdyby spiry-
- 197 -
tyzm stał się przedmiotem handlu, gdyby pociecha, której
dostarcza, zaczęła być sprzedawana, jego wpływ znacznie by się
obniżył, a postęp ludzkości zamiast przyspieszyć się i rozpowszechnić,
byłby powolny i indywidualny. Nie mniejszą klęską
jest brak znajomości rzeczy.
Wiele osób badających zjawiska, nie mając dokładnego
pojęcia o fluidach, perysprycie, mediumizmie, miesza wszystko
i wypacza fałszywym tłumaczeniem; dyskredytują one przez to
całą sprawę, wmawiając niedowiarkom, że nie ma w niej nic
prócz złudzeń! Trudno jest zwalczyć ciemnotę. Błędy i nadużycia
z niej płynące mają nieraz więcej władzy niż rozum i prawda.
Każda doktryna, każda zasada czy prawda, były dowolnie
fałszowane i zaciemniane.
Pomimo jednak ciemnoty i przesądów, pomimo sprzysiężonych
wrogów, spirytyzm uczynił wielki krok naprzód. Przed
pięćdziesięciu laty wymawiał zaledwie pierwsze głoski, dziś
słychać go na całej kuli ziemskiej; jego zwolennicy liczą się
w milionach, a jest między nimi sporo ludzi nauki. Taki postęp
dowodzi bezprzykładnej żywotności, a wobec faktów dokonanych
obojętność już nie uchodzi.
Prawdą jest, że rozpatrując bliżej położenie spirytyzmu,
zauważymy w jego łonie prócz nadużyć już wspomnianych,
także przyczyny rozdźwięku, rywalizację poglądów i grup.
Zamiast harmonii i jedności, spotkać można często antagonizm
i walki wewnętrzne. Chrystus mówił dziewiętnaście wieków
temu: „Nie przyszedłem siać pokój, lecz rozdział". Zawsze było
tak samo na Ziemi. W zetknięciu ze słabością ludzką wszystko
staje się źródłem różnic i starć.
Pożałowania godny jest taki stan rzeczy, pocieszmy się
jednak myślą, że na przekór wszystkim rywalizacjom i przeszkodom
idea rozwija się i postępuje naprzód. Ludzie są
- 198 -
jednodniowi, mijają ich namiętności, krótkotrwałe interesy
znikają wraz z nimi; prawda jednak, ta iskra Boża, którą
zdobyli, urasta w ognisko, wznosi się, aż stawszy się gwiazdą,
potokami swych ogni zaleje kiedyś wahającą się i opieszałą
ludzkość.
Rozdział XXVIII
Korzyści badań psychologicznych
Wyraźnie racjonalny charakter spirytyzmu czyni śmiesznymi
arzuty empiryzmu i nadprzyrodzoności, jakimi go łaskawie
obdarzają.
Należy mocno trwać na tym stanowisku. Rzeczywistość
zjawisk spirytystycznych polega, jak widzieliśmy, na niezbitych
świadectwach ludzi kompetentnych. Zdanie swe wygłosili oni
po długich i cierpliwych badaniach. Skoro fakty należycie
stwierdzono, trzeba było szukać ich przyczyny, a jeśli za takową
uznano udział duchów, to dlatego, że charakter objawów nie
pozwalał na wskazanie innej możliwej przyczyny. Stąd nie
wynika wcale, aby zjawiska te zaliczyć do dziedziny nadprzyrodzonej;
byłoby to wbrew zdrowemu rozsądkowi. Nadprzyrodzone
nie istnieje i nie może istnieć. Wszystko we
wszechświecie kierowane jest przez prawa!
Wykazując istnienie zjawiska, umieszczamy go tym samym
w naturalnym i stałym biegu rzeczy, pod władzą prawa
przyrodzonego. W łonie wszechświata, gdzie wszystkie istoty
199 -
i rzeczy wiąże ścisła solidarność, cudowna i głęboka harmonia,
nie ma miejsca dla nadprzyrodzonego, dla cudu. Prawa nieugięte
i surowe, które władają materią, rządzą także światem
niewidzialnym. Chcąc poznać ich cudowne funkcjonowanie,
mamy tylko jeden sposób: badać.
Nic piękniejszego zresztą nie ma nad badanie świata duchów,
pomimo trudności, jakie przedstawia. Otwiera ono myśli
ludzkiej tysiąc dróg niewydeptanych; uczy nas poznawać
samych siebie, przenikać w najtajniejsze skrytki naszej istoty,
analizować wrażenia, zdolności, a tym samym kierować ich
działalnością. Oto właśnie doskonała wiedza życia, życia duszy,
nie tylko w jej stanie ziemskim, lecz w kolejnych jej przemianach
przez czas i przestrzeń!
Spirytyzm doświadczalny może pojednać dwa wrogie systemy:
spirytyzm metafizyczny i materializm, które od tylu
wieków bezskutecznie z sobą walczą. Przyswaja on sobie
zasady pierwszego, oświetla je i umieszcza na podstawie
całkowitej pewności; czyni zadość drugiemu, postępując według
metod naukowych, wskazując na peryspryt,półmaterialne
ciało fluidyczne, jako na przyczynę licznych objawów fizycznych
i biologicznych. Spirytyzm idzie dalej: przynosi on nauce
syntezę filozoficzną i pojęcie moralności, których była pozbawiona,
a bez których nie miała żadnego wpływu na życie
społeczne.
Nauka, a raczej nauki, przykładają się szczególniej do
cząstkowego badania przyrody. Postępy fizyki, chemii, zoologii
są niezmierne, prace w tym kierunku dokonane godne są
podziwu, brakuje im jednak związku, zespolenia, jedności.
Znając tylko jedną stronę życia, tę najpospolitszą, i chcąc
według tych szczupłych danych odtworzyć całą grę praw
powszechnych, nauka dzisiejsza, ograniczona do suchej i chłod-
- 200 -
nej klasyfikacji faktów materialnych, doszła do czysto mechanicznej
teorii świata, nie dającej się pogodzić z ideą sprawiedliwości,
bowiem w logicznej konsekwencji otrzymuje wniosek,
iż w przyrodzie najwyższą władzą jest siła.
Dlatego właśnie nauka nie zdoła wywrzeć zbawiennego
i umoralniającego wpływu na ludzkość. Pozbawiona dotąd
ogólnego poglądu na rzeczy, nie mogła z nagromadzonych prac
dobyć, najwyższego pojęcia życia, które powinno określić
przeznaczenie człowieka, wskazać obowiązki, dostarczyć mu
pierwiastków udoskonalenia społecznego i osobistego.
To właśnie nowe pojęcie, które szereguje poszczególne
wiadomości, uzgadniając rozproszone składniki, i to prawo
moralne niezbędne do życia i postępu społeczeństwa, spirytyzm
przynosi nauce wraz z syntezą filozoficzną, która ustokrotni jej
potęgę.
Rola spirytyzmu jest ogromna, a konsekwencje moralne
wprost nieobliczalne. Pojawił się zaledwie wczoraj, a ile już
skarbów pociechy i nadziei rozsypał w świecie! Ile serc stygnących
ogrzał i podniecił! Ilu zrozpaczonych zatrzymał nad
przepaścią samobójstwa! Jego nauki dobrze pojęte mogą
uciszyć najwyższe troski, dać wszystkim siłę ducha, odwagę
w walce z przeciwnościami.
Spirytyzm jest więc zarazem potężną syntezą praw fizycznych
i moralnych wszechświata, jak i środkiem odrodzenia
i postępu; niestety zbyt mało ludzi zajmuje się jego badaniem.
Życie większości jest szaloną gonitwą za złudnymi dobrami.
Spieszymy się, żałujemy swego czasu na rzeczy według nas
zbyteczne, a tracimy go istotnie, przywiązując się do tego, co
znikome. W zaślepieniu swym człowiek pogardza tym, co
dałoby mu najwyższe możliwe na tym świecie szczęście, to
znaczy zaniedbuje czynić dobrze i stwarzać dokoła siebie
atmosferę pokoju, ciszy i pogody moralnej!
- 201 -

Część czwarta
Zaświat

s
Rozdział XXIX
Człowiek, istota psychiczna
Wiemy już, że człowiek jest istotą złożoną. Kojarzą się w nim
trzy pierwiastki, by utworzyć jednostkę żywą, a są nimi:
Ciało - czasowa powłoka materialna, którą porzucamy
przy śmierci jak zniszczoną szatę.
Peryspryt - trwała powłoka fluidyczna, niewidzialna dla
zmysłów powszechnych, która towarzyszy duszy w jej ewolucji,
ulepsza się z nią i oczyszcza.
Dusza - pierwiastek inteligentny, ośrodek siły, ognisko
świadomości i osobowości.
Te trzy piewiastki, materia, fluid, inteligencja, ściśle połączone
w nas, by utworzyć życie, leżą u podstawy ładu powszechnego,
którego są treścią zasadniczą, trwałym stanem rzeczy.
Czynią one z człowieka pomniejszony wszechświat, mikrokosmos,
ulegający tym samym prawom. Należy też wierzyć, że
doskonała znajomość swej istoty dałaby przez analogię zrozumienie
najwyższych praw wszechświata; zupełna jednak
znajomość człowieka wymyka się jeszcze badaczom. Dusza
wyzwolona z ciała materialnego i okryta subtelną powłoką
stanowi ducha, istotę fluidyczna kształtu ludzkiego, wolną od
służebności ziemskich, niewidzialną i niewyczuwalną w warunkach
normalnych. Duch to człowiek odcieleśniony i każdy z nas
- 205 -
zostanie duchem w swojej porze. Kolejno śmierć powraca nas
do życia przestrzeni, a urodzenie sprowadza znów na ten świat
materialny, by zacząć walkę życiową, konieczną dla naszego
rozwoju. Ciało można porównać ze zbroją, którą rycerz
przywdziewa przed bojem i składa po jego ukończeniu.
Ponieważ życie pośmiertne dowiedzione jest doświadczalnie
przez zjawiska spirytystyczne, pozostaje zbadać, w jakich
warunkach odbywa się to życie duszy po śmierci i jakie jej
przypada stanowisko w przestrzeni. To właśnie wyłożymy w tej
części naszej pracy, czerpiąc wątek z dzieł dawniejszych i z niezliczonych
komunikacji duchów, które we wszystkich krajach
wtajemniczały nas w radości i smutki swego istnienia pozagrobowego.
Wykład ten nie będzie więc rezultatem teorii wysnutej
z wyobraźni ani wynikiem mniej lub bardziej dowolnych
hipotez, lecz owocem nauk i wskazówek udzielanych przez
duchy. Im zawdzięczamy, że niepewne i mgliste dla człowieka
życie przyszłe rozjaśnia się i staje rzeczywistością; wszyscy
możemy wyrobić sobie pojęcie o stanowisku, jakie tam zajmiemy,
biorąc za przykład tych, którzy nas wyprzedzili.
Wielka jest doniosłość takiego objawienia. Nadaje ono nowy
kierunek postępowaniu człowieka. W różnorodnych położeniach
duchów według ich wartości moralnej widzimy stosowanie
prawa sprawiedliwości. Zaprzeczać temu niepodobna.
Rządzi ono całym wszechświatem mocą prostego a cudownego
układu wszechrzeczy. Pewność ta zadowala naszą władzę
sądzenia, wzmacnia wiarę w przyszłość i czyni znośniejszymi
troski życiowe.
Rozdział XXX
Ostatnia godzina
Co dzieje się z nami w chwili śmierci i w jaki sposób duch
wyzwala się z więzienia ciała? Jakie wrażenia, jakie uczucia
czekają nas w tym groźnym momencie? Każdy z nas podróż tę
odbędzie, każdy więc zainteresowany jest w poznaniu tych
rzeczy. Życie może nam wymknąć się już jutro, ale nikt z nas nie
wymknie się śmierci.
Wszystko to, o czym religie i filozofie przemilczają, podane
zostało przez duchy. Mówią nam one, że wrażenia przy śmierci
i po niej są nieskończenie różnorodne i zależą przede wszystkim
od charakteru, zasług i poziomu moralnego ducha, który
porzuca Ziemię. Wyzwolenie duszy odbywa się powoli i stopniowo.
Rozpoczyna się zazwyczaj na długo przed zgonem
i ustaje zupełnie dopiero wtedy, gdy zostają zerwane ostatnie
więzy fluidyczne łączące ciało z perysprytem. Doznawane
wrażenie jest tym przykrzejsze i dłuższe, im więzy te były
mocniejsze i liczniejsze. Dusza, jako trwała przyczyna czucia
i życia, doznaje wszystkich wstrząśnień i szarpnięć ciała materialnego.
Bolesna i pełna udręki dla jednych, śmierć bywa dla
innych snem słodkim, po którym następuje rozkoszne przebudzenie.
Wyzwolenie jest szybkie, a przejście na drugi brzeg
łagodne dla tego, kto spełnił swe obowiązki, kto zawczasu
odrywał się od rzeczy tego świata, poszukując dobra duchowego.
Ciężką i długą jednak walkę przy zgonie będzie miał do
stoczenia duch przywiązany do Ziemi, który uznawał tylko
uciechy materialne i zaniedbał przygotowania się do odejścia.
We wszystkich jednak wypadkach rozdział duszy z ciałem
wywołuje w następstwie rodzaj zamętu, krótkotrwałego dla
- 207 -
duchów sprawiedliwych i dobrych, które budzą się z niego
wkrótce do rozkoszy życia niebieskiego; jednak dla dusz
występnych, przesyconych ciężkimi fluidami, zamęt trwa bardzo
długo, nieraz lata całe. Wielu z nich sądzi, że żyją dalej
życiem cielesnym pomimo śmierci, Peryspryt jest w ich oczach
drugim ciałem materialnym, które trzyma się tych samych
przyzwyczajeń, nieraz doznaje tych samych wrażeń fizycznych,
co za życia.
Inne duchy, te niższego rzędu, są pogrążone w ciemnej nocy,
w zupełnym odosobnieniu ponurych mroków. Ciąży nad nimi
groza i niepewność. Zbrodniarzy prześladuje okropna i ciągła
wizja ich ofiar.
Godzina rozstania jest okrutna dla ducha wierzącego w niebyt.
Chwyta się on konwulsyjnie uciekającego życia; zwątpienie
dręczy go w tej ostatniej chwili; jakiś groźny świat ukazuje mu
się niby przepaść, chciałby więc opóźnić chwilę swego upadku.
Stąd rodzi się straszliwa walka między materią, która się
wymyka, a duszą, która zaciekle trzyma się nędznego ciała.
Niekiedy zostaje jak przykuta do ciała aż do jego zupełnego
rozkładu i nawet czuje, według wyrażenia pewnego ducha,
„robaki gryzące jego ciało".
Śmierć sprawiedliwego jest cicha, łagodna, niemal radosna;
jest to odejście duszy, która po walkach i cierpieniach opuszcza
Ziemię z całą ufnością w życie przyszłe. Dla niej śmierć jest
wyzwoleniem, końcem próby. Osłabione więzy łączące ją
z materią rozluźniają się łagodnie, zamęt mija prędko, podobny
raczej do odrętwienia sennego.
Opuszczając swą cielesną siedzibę, duch oczyszczony bólem
i poświęceniem widzi, jak jego przeszłe istnienie oddala się wraz
z goryczą i zawodami i rozwiewa niby mgły pełzające po ziemi
o świcie i znikające w blasku dnia. Duch czuje się wtedy jakby
- 208 -
w zawieszeniu między dwoma wrażeniami: rzeczy ziemskich,
które już się zacierają, i życia nowego, które zaczyna dostrzegać.
Życie nowe ukazuje mu niby przez mgłę cały tajemniczy
urok. Powoli światło rośnie, nie to znane nam światło
słoneczne, lecz światło rozproszone wszędzie. Stopniowo ogarnia
go ono i przenika, a wraz z nim ogarnia go uczucie błogości,
pogody, siły i młodości. Duch zanurza się w tej ożywczej fali.
Opłukuje się z obaw i niepewności. Potem jego wzrok odrywa
się od Ziemi, od istot, które z płaczem stoją przy śmiertelnym
posłaniu, i zwraca się ku wyżynom. I widzi bezmierne niebiosa
i ukochane istoty, przyjaciół dawniejszych, lecz młodszych,
piękniejszych, bardziej żywych, którzy zbliżają się na jego
przyjęcie, by wieść go w przestrzenie. Unosi się wraz z nimi aż
do sfer eterycznych, w które wolno mu przeniknąć ze względu
na stopień oczyszczenia. Tam mija zupełnie stan zamętu, budzą
się w nim nowe zdolności i zaczyna szczęśliwe przeznaczenie.
Wejście w inne życie budzi tak różnorodne wrażenia, jak
różne bywa położenie moralne duchów. Duchy, których istnienie
na Ziemi przeszło bez wielkich win, lecz i bez szczególnych
zasług są pogrążone w stanie odrętwienia i przybicia,
dopóki nie ockną się i nie otrząsną. Z wolna duch odzyskuje
swobodę, lecz nie śmie jeszcze z niej korzystać i z obawy
i przyzwyczajenia pozostaje w miejscach dawnego pobytu.
Cierpi i płacze z tymi, którzy dzielili jego życie. Czas mija dla
niego bez rachuby, wreszcie inne duchy otaczają go opieką,
pomagają wyrwać się z zamętu, wyzwolić z ostatnich okowów
ziemskich i wznieść się do środowiska mniej ciemnego.
W ogóle wyzwolenie duszy jest mniej przykre, jeśli następuje
po dłuższej chorobie, która działa rozluźniająco na więzy
cielesne. Śmierć nagła, gwałtowna, kiedy życie organiczne trwa
w całym rozkwicie, jest bolesnym szarpaniem i rozdarciem dla
- 209 -
duszy i wywołuje długotrwały zamęt. Wrażenia samobójców są
okropne. Przez lata całe odczuwają oni udrękę ostatniej
godziny i z przerażeniem poznają, że zamienili cierpienia
ziemskie na inne, bardziej dotkliwe.
Znajomość przyszłości duchowej, badanie praw rządzących
odcieleśnieniem, mają doniosłe znaczenie dla przygotowania
się do śmierci. Mogą one złagodzić nasze ostatnie chwile
i ułatwić wyzwolenie, pozwalając nam prędzej opamiętać się
w nowym świecie, który otwiera się przed nami.
Rozdział XXXI
Sąd
Przy rozmieszczeniu dusz w rzeszy ducha, działa ogromnie
proste w swej zasadzie a cudowne w skutkach, prawo.
Im subtelniejsze są i bardziej rozrzedzone cząstki składające
peryspryt, tym szybsze będzie odcieleśnienie i rozleglejsze
horyzonty ukażą się duchowi. Jakość natury fluidycznej i powinowactwa
uniosą go do grup duchowo z nim zbliżonych.
Stopień oczyszczenia oznaczy poziom i klasę w odpowiednim
mu środowisku. Słusznie do pewnego stopnia porównywano
położenie duchów w niebiosach do balonów napełnionych
gazem różnej gęstości, które odpowiednio do ciężaru gatunkowego,
wzbijałyby się na różne wysokości. Należy jednak
dodać, że duch ma swobodę, nie jest przygwożdżony do
jednego miejsca i może w pewnych granicach przekraczać strefy
- 210 -
eteryczne. Zawsze pozostaje mu możność zmienić swe skłonności,
przekształcać się przez pracę i doświadczenie, a tym samym
wznosić dowolnie po drabinie istot.
Tak więc los duszy po śmierci określony zostaje przez prawo
naturalne, podobne do prawa ciężkości. Duch nieczysty,
obciążony materialnymi fluidami, pozostaje w granicach niższych
warstw atmosfery ziemskiej, podczas gdy dusza cnotliwa,
o czystej delikatnej powłoce, wzbija się radośnie, szybka jak
myśl, i buja w lazurach nieskończoności.
Nagrodę swą lub karę duch znajduje również w samym sobie,
w swym własnym sumieniu. Jest sędzią siebie samego. Gdy
opadnie szata cielesna i przeniknie go światłość, dusza ukazuje
się naga, pozwalając widzieć w sobie żywy obraz swych czynów,
żądań i pragnień. Uroczysta to chwila; pełna nieraz zgryzot
i rozczarowań. Wspomnienia budzą się dumnie i całe życie
przewija się przed jej wzrokiem z orszakiem błędów, ułomności
i nędzy. Od dzieciństwa do śmierci wszystkie myśli, słowa,
uczynki wychodzą z cieni na światło i ożywają. Istota rozważa
siebie, widzi jedno za drugim swe zgasłe istnienia, upadki
i wzloty. Oblicza etapy przeżyte, mierzy odbytą drogę, porównuje
popełnione zło i dobro.
Zmroku ciemnej przeszłości ukazują się na jej wezwanie niby
widma wszystkie kształty, jakie dusza przybierała w kolejnych
przeżyciach. W porywającej wizji ogląda ona długie perspektywy
ubiegłych wieków; wywołuje sceny krwawe, namiętne,
bolesne, swe poświęcenia i zbrodnie, rozpoznaje w nich przyczynę
dokonanego postępu, przeżytych odkupień, rację obecnego
stanowiska. Dostrzega zgodność, jaka łączy jej przeżycia
minione, niby pierścienie długiego łańcucha wijącego się przez
stulecia. Dla niej przeszłość wyjaśnia teraźniejszość, która
znów pozwala przewidzieć przyszłość.
- 211 -
Dla ducha jest to chwila prawdziwej tortury moralnej.
Wzbudzenie przeszłości ogłasza wyrok straszliwy, sąd własnego
sumienia, rodzaj sądu Boskiego. Jakkolwiek byłby rozdzierający,
sąd taki jest konieczny, gdyż może być punktem
wyjścia dla zbawiennych postanowień i podniesienia ducha.
Stopień oczyszczenia ducha, położenie, jakie zajmuje w przestrzeni,
wyobrażają sumę jego postępu i dają miarę wartości.
Jest to wyrok nieomylny, który stanowi nieodwołalnie o jego
losie. Jaka głęboka harmonia! Cudownie prosta, nie do naśladowania
przez instytucje ludzkie: zasada powinowactwa
kieruje wszystkim w niebiosach, każdemu wyznacza jego
miejsce. Nie działa tu żaden sąd, żaden trybunał, lecz prawo
niewzruszone, samoczynnie się sprawujące przez działanie
naturalne sił duchowych i według ich zastosowania przez duszę
wolną i odpowiedzialną.
Jak to wyjaśnimy później, każda myśl ma formę, a forma ta,
stworzona przez wolę, fotografuje się w nas jak w lustrze,
w którym obrazy odbijają się same przez się. Nasza powłoka
fluidyczna odbija i przechowuje zarejestrowane wszystkie zdarzenia
naszego życia. Rejestr ten jest zamknięty podczas
ziemskiego życia. Ciało jest grubą okładką, która kryje przed
nami jego treść; otwiera się on jednak po śmierci, a jego stronice
rozkładają się przed naszym wzrokiem.
Duch odcieleśniony nosi więc w sobie, widzialne dla wszystkich,
swe piekło lub niebo. Niezaprzeczalny dowód o jego
podniosłości lub obniżeniu zapisany jest w ciele fluidycznym.
Nasze czyny i zamiary, jak świadkowie dobrotliwi lub straszni,
usprawiedliwiają nas i obwiniają, a nie ma nic, co mogłoby ich
pozbawić głosu. W tym leży katusza złego, który sądził, że jego
złe pragnienia, występne uczynki ukryte są głęboko, gdy
tymczasem jawią się one oczom wszystkich; w tym ujawniają się
- 212 -
jego zgryzoty, gdy stają przed nim zmarnowane lata, godziny
strawione na rozpuście i zbrodniach, gdy jawią się ofiary we
łzach, które skrzywdził przez swe brutalne instynkty. W tym
leży także szczęście ducha wyższego, który umiał zwalczyć swe
namiętności i poświęcił swe życie, by pocieszać i wspomagać
swych braci.
Od % trosk moralnych człowiek ratować się może pracą,
studiami, snem. Duch nie ma już tych środków. Wyzwolony
z pęt cielesnych, znajduje on przed sobą bezustannie wierny
i żywy obraz swej przeszłości. Płynące stąd gorzkie wyrzuty
budzą w nim najczęściej pragnienie nowego wcielenia, by móc
zmagać się, cierpieć i odkupić wciąż oskarżającą go przeszłość.
Rozdział XXXII
Wola i fluidy
Wskazówki, które mamy od duchów o ich położeniu po
śmierci, pozwalają nam lepiej zrozumieć, w jaki sposób przekształca
się ciało fluidyczne, a dusza postępuje.
Jak to wskazaliśmy wyżej,* ta sama siła, która pobudza
istotę do rozwoju organów materialnych, skłaniają równolegle
do udoskonalenia zdolności i w następstwie do wytworzenia
nowych środków działania, przystosowanych do jej stanu
fluidycznego, intelektualnego i moralnego.
* Zobacz rozdz. XXIII.
- 213 -
Powłoka fluidyczna istoty oczyszcza się, rozświetla lub
zaciemnia, stosownie do czystego lub pospolitego charakteru
myśli, które w niej się odbijają. Wywiera to nieunikniony
wpływ na położenie samego ducha, który oddziałuje nieustannie
na swą powłokę i zawsze może zmienić jej stan za pomocą
woli.
Wola jest najwyższą władzą duszy, jej siłą i najistotniejszą
treścią osobowości. Jej wpływ na fluidy jest nieograniczony
i wzmaga się ze wzrostem ducha. W środowisku ziemskim jej
działanie na materię jest uszczuplone, gdyż człowiek nie umie
posługiwać się drzemiącymi w nim potęgami, lecz w światach
wyżej rozwiniętych istota ludzka, która nauczyła się chcieć,
rozkazuje całej naturze, kieruje dowolnie fluidami materialnymi,
wywołuje zjawiska wprost cudowne. Na światach tych
i w przestrzeni materia znajduje się w takich stanach fluidycznych,
o których pewne pojęcie mogą nam dać świeże odkrycia
o radioczynności ciał. Jak na Ziemi pewne związki chemiczne
aktywizują się wyłącznie pod wpływem światła, tak w owych
środowiskach fluidy łączą się w różnych kombinacjach tylko
wraz z aktem woli istot wyższych.
Działanie woli na materię weszło jednak w dziedzinę doświadczenia
naukowego, dzięki badaniom wielu fizjologów,
pod nazwą hipnotyzmu i sugestii myślowej. Widziano badaczy,
którzy aktem woli wywoływali ukazanie się na ciele pewnych
osobników ran i stygmatów, a które uzdrawiali następnie
również wolą. Wola ludzka niszczy więc i uzdrawia żywe
tkanki; może nadawać substancjom materialnym nowe własności
do tego stopnia, że czysta woda wywoła skutki pijaństwa itd.
Działa nawet na fluidy i stwarza przedmioty, które zahipnotyzowani
widzą, czują, dotykają jako przedmioty realne,
podlegające wszelkim prawom optyki.
- 214 -
Takie są wyniki poszukiwań i prac doktorów: Charcota,
Dumontpalliera, Liebaulta, Bernheima, profesorów:
Liegeoisa, Delboeufa i innych, ogłaszane we wszystkich przeglądach
lekarskich.
Skoro więc wola wywiera taki wpływ na materię najpospolitszą
i na fluidy niewyrobione, tym łatwiej pojmiemy jej władzę
nad'perysprytem i wynikający stąd rozwój lub zaburzenia
zarówno w ciągu życia, jak i po śmierci.
Mówiliśmy, że każdy akt woli przybiera formę, postać
fluidyczną i odbija się w powłoce perysprytalnej. Staje się
oczywiste, że akty wywołane namiętnościami materialnymi,
przybiorą kształty materialne, pospolite.
Peryspryt nasycony, przeładowany takimi kształtami i obrazami,
grubieje, zgęszcza się i materializuje coraz bardziej. Gdy
przyczyny te powtarzają się, a skutki ich gromadzą, zwiększa
się ciągle zgęszczenie perysprytu, co osłabia jego postrzeganie
i obniża zdolność wibracyjną.
Po śmierci duch taki jest otoczony ciężkimi, nieprzezroczystymi
fluidami, które nie dopuszczają do niego wrażeń zewnętrznych
i tworzą dla duszy grób i więzienie. Oto jest kara, którą
duch sam sobie przygotował; nie skończy się ona prędzej, aż
skrucha i pragnienie poprawy wrócą mu wolność.
Jeżeli brutalne i zmysłowe namiętności mącą i zaciemniają
organizm fluidyczny, to myśli szlachetne i zacne uczynki
wysubtelniają i rozprężają fluidy perysprytalne. Wiemy, że
niektóre własności materii wzmagają się w miarę jej oczyszczania.
Doświadczenia Crookesa wykazały, że rozrzedzanie
atomów doprowadza je do stanu świetlnego. W tej subtelnej
postaci materia staje się nieważka i wydaje światło. Dzieje się
tak samo z substancją perysprytalną, która jest materią jeszcze
delikatniejszą. Rozrzedzając się, zyskuje na sprężystości, na
- 215 -
wrażliwości; rośnie jej promieniowanie i zdolność wibracyjna,
co pozwala jej uniknąć przyciągania ziemskiego. Duch pozyskuje
wtedy nowe zmysły, za pomocą których będzie mógł
przeniknąć w środowiska czystsze i obcować z bardziej eterycznymi
istotami. Władze i zmysły, które otwierają wstęp do stref
szczęśliwszych, zdobyć może każda dusza, posiada bowiem
niezniszczalne ich zarodki. Nasze przeżycia kolejne, pełne
wysiłków i trudu, nie co innego mają na celu, jak rozwój tych
utajonych potęg.
Równoległa ewolucja materii i ducha, przez którą istota
zdobywa swe organa i zdolności, kształtuje się sama i wzrasta
bez przerwy, wskazuje nam także, jaka solidarność wiąże
wszystkie siły wszechświata, świat dusz ze światem ciał. Poucza
nas przy tym, że przez wytrwałe i metodyczne stosowanie woli
każda istota może zdobyć wiele nowych, potężnych sposobów
działania. Wola staje się najwyższą siłą; jest to dusza sama,
ogarniająca swą władzą wiele niższych potęg natury.
Użytek, jaki czynimy z woli, określa nasz rozwój, przygotowuje
przyszłość, wzmacnia nas lub osłabia. Nie ma przypadku
ani fatalizmu. Są prawa. Posługiwać się i kierować jednymi,
a wykonywać inne, oto cała tajemnica wielkości i rozwoju.
Rezultaty otrzymywane pod działaniem woli zaczynają wstrząsać
opinią publiczną i budzić zdumienie uczonych. Wszystko to
jednak jest niczym wobec rezultatów otrzymywanych w środowiskach
wyższych, gdzie na rozkaz ducha zaczynają działać
wszystkie siły. Jeżeli w tym rzędzie idei podniesiemy wzrok
jeszcze wyżej, czyż nie dostrzeżemy prawem podobieństwa, jak
wola Boska, działając na materię kosmiczną, może tworzyć
słońca, wykreślać gwiazdom orbity, rodzić wszechświaty?
Tak, wola skierowana ku dobremu zgodnie z prawami
wiekuistymi może dokonać dzieł olbrzymich. Może jednak
- 216 -
i wiele złego. Myśli złe, nieczyste żądze, uczynki występne psują
otaczające nas fluidy, a zetknięcie się z nimi może przynieść
szkodę ludziom, którzy do nas się zbliżają, bo każdy organizm
odczuwa wpływ otaczających fluidów. Uczucie szlachetne,
myśli z miłości płynące, życzliwością tchnące poruszenia naszej
duszy przenikają istoty będące w naszym pobliżu, ożywiają je
i krzepią. Tym objaśnić można władzę, jaką mają nad tłumami
wielcy misjonarze i wszystkie dusze dostojne, oraz szkodliwy
wpływ, który zawsze jednak możemy odtrącić przez silny opór
naszej woli.
Dokładniejsza znajomość władz duszy i ich zastosowania
powinna z gruntu zmienić nasze dążenia i postępki. Wiedząc, że
czyny i dzieła naszego życia zapisują się w nas i świadczą o nas
źle lub dobrze, zwracalibyśmy na nie baczniejszą uwagę.
Staralibyśmy się już obecnie rozwijać utajone władze, za ich
pomocą działać na fluidy rozsiane w przestrzeni, by przekształcać
je dla ogólnego dobra, stwarzając dokoła atmosferę czystą
i jasną, niedostępną złym wpływom. Duch bezczynny, dający
się unosić wpływom materialnym, staje się słaby i niezdolny do
odczuwania delikatnych wrażeń życia duchowego. Popada on
w zupełny bezwład i bierność po śmierci, a w bezkresach
przestrzeni dostrzega tylko mroki i pustkowie. Duch czynny,
pochłonięty ćwiczeniem swych władz przez nieprzerwane ich
stosowanie, zdobywa nowe siły, ogarnia coraz szersze horyzonty,
zakres jego stosunków stopniowo rośnie.
Myśl używana jako siła magnetyczna może naprawić wiele
szkód, złagodzić wiele złego. Przesyłając naszą dobrą wolę
często i wytrwale istotom nieszczęśliwym, chorym, przewrótnym
lub zbłąkanym, moglibyśmy pocieszać, przekonywać,
wspierać i uzdrawiać! Tą drogą otrzymalibyśmy nie tylko
nieoczekiwane rezultaty w udoskonaleniu rasy, ale myśl nasza
zyskałaby nieobliczalną siłę przenikliwości.
- 217 -
Za pomocą dobrych fluidów, czerpanych z bezbrzeżnego
rezerwuaru przyrody, i dzięki opiece duchów niewidzialnych
można przywrócić chorym zdrowie, a nadzieję i energię zrozpaczonym.
Można nawet przez wytrwałą i regularną pobudkę
woli działać z odległości na niedowiarków, sceptyków i ludzi
złych, zachwiać ich upór, złagodzić nienawiść, rzucić promień
jasnej prawdy w najbardziej wrogie zapatrywania. Jest to jedna
z nieznanych form sugestii myślowej, tej niebezpiecznej potęgi
stosowanej dotąd na chybił trafił, a która dobrze użyta
mogłaby przemienić stan moralny społeczeństw. Wola sprawowana
fluidycznie nie obawia się żadnych prześladowań. Dokonuje
się w ciszy i milczeniu, przebywa wszystkie przeszkody,
trafia do wszystkich środowisk; żeby jednak osiągnęła te
skutki, trzeba działania energicznego, potężnych wzlotów
i nieznużonej cierpliwości. Jak kropla wody drąży powoli
najtwardszy kamień, tak stały prąd myśli szlachetnej przedrze
się do najoporniejszego umysłu.
Jeśli wola odosobniona może wiele dla dobra ogólnego, ileż
można by spodziewać się od zespołu myśli podniosłych,
zgromadzenia całej dobrej woli! Siły intelektualne, tak dzisiaj
rozbieżne, jałowieją i obniżają się wzajemnie. Stąd zamęt i brak
spoistości idei nowoczesnych. Gdy umysł ludzki, zrozumiawszy
swą potęgę, zgrupuje rozproszone wole w jedną wspólną więź,
by skierować je w stronę dobra, piękna i prawdy, w dniu tym
ludzkość pójdzie śmiało na szczyty wiekuiste, a oblicze świata
zostanie przemienione.
Rozdział XXXIII
Życie w przestworzach
Według niektórych doktryn religijnych Ziemia jest ośrodkiem
wszechświata, a niebo tworzy nad nami sklepienie.
W najgórniejszej jego części, utrzymują one, znajduje się
miejsce pobytu błogosławionych, a piekło, siedziba potępionych,
rozciąga się ponurymi galeriami w samych wnętrznościach
kuli ziemskiej.
Nauka nowoczesna w zgodzie z nauczaniem duchów, ukazując
nam wszechświat usiany nieskończoną ilością zamieszkanych
światów, zadała cios śmiertelny powyższym teoriom.
Niebo jest wszędzie; wszędzie bezkres, bezmiar niezgłębiony,
nieskończoność, wszędzie roje słońc i gwiazd, pośród których
nasza Ziemia jest drobną jednostką.
W łonie przestrzeni nic ma określonych siedzib dla duchów.
Coraz wolniejsze w miarę oczyszczania się, bujają one w przestworzach,
podążając tam, gdzie unosi ich powinowactwo
i sympatia. Duchy niższe, obciążone gęstością swych fluidów,
nie mogą oderwać się od świata, gdzie zamieszkiwały, krążą
w jego atmosferze, wciskając się między żyjących.
Wrażenia i uciechy duchów nie zależą od środowiska, jakie
zajmują, lecz od ich stanu osobistego i dokonanych postępów.
Duch zapóźniony w rozwoju, z mroczną powłoką fluidyczną,
może spotkać się z duszą promienną, której subtelny peryspryt
nadaje się do najdelikatniejszych odczuć; choć połączyło ich
jedno środowisko, ich wrażenia będą zupełnie odrębne. Każdy
nosi w sobie swą chwałę lub nędzę.
Warunki duchów w życiu pozagrobowym, ich szczęście
i wywyższenie zależy od zdolności odczuwania i postrzegania,
która to zdolność jest proporcjonalna do stopnia ich rozwoju.
- 219 -
Na Ziemi już widzimy, że uciechy intelektualne wzrastają
wraz z wyrobieniem wewnętrznym. Utwory literackie i artystyczne,
piękno cywilizacji, najwyższe płody geniuszu ludzkiego
niepojęte są dla człowieka dzikiego, a nawet dla wielu naszych
współobywateli. Tak samo duchy niższego rzędu, niby ociemniali
w rozsłonecznionej przyrodzie lub głusi na koncercie,
pozostają obojętni i nieczuli wobec cudów nieskończoności.
Duchy takie, obleczone gęstymi fluidami, podlegają prawom
ciążenia, które ich zbliża do materii. Pod wpływem ich pospolitych
dążeń molekuły ciała fluidycznego tracą zdolność
pojmowania zewnętrznego i czynią je niewolnikami tych samych
sił przyrody, które rządzą ludzkością. Raz jeszcze
przypominamy fakt, będący podstawą powszechnego ładu
i sprawiedliwości: dusze grupują się i awansują w przestworzach
według stopnia czystości ich powłoki; ich rzędy przynależne
są w prostym stosunku z ich fluidyczną konstytucją, która
jest ich własnym dziełem, wypadkową prac całej przeszłości.
Ona określa stanowisko ducha, w niej znajduje on nagrodę lub
karę. Podczas gdy dusza czysta przebiega obszary promienne,
przebywa dowolnie na różnych światach, nie dostrzegając
granic dla swych porywów, duch nieczysty nie może oddalić się
od sąsiedztwa światów materialnych.
W granicach tych stanów krańcowych liczne pośrednie
stopnie pozwalają duchom podobnym grupować się i tworzyć
prawdziwie niebiańskie społeczeństwa. Wspólność myśli
i uczuć, podobieństwo zamiłowań, poglądów i dążeń zbliżają
i łączą te dusze w wielkie rodziny duchowe.
Życie ducha rozwiniętego jest z zasady swej czynne, choć nie
nużące. Odległości dla niego nie istnieją. Przenosi się on
z miejsca na miejsce z szybkością myśli. Jego powłoka,
podobna do lekkiej mgły, zdobyła taką delikatność, że jest
niewidzialna dla duchów niższych. Widzi on, słyszy, czuje,
- 220 -
postrzega już nie organami materialnymi, które pośredniczą
między nami a naturą, przejmują niejedno wrażenie, lecz
bezpośrednio, wszystkimi fibrami swej istoty. Toteż jego wrażenia
są jaśniejsze i liczniejsze od naszych. Duch wyższy pławi się
w oceanie rozkosznych doznań. Przed jego wzrokiem suną
wciąż nowe obrazy, słodkie harmonie kołyszą go i czarują.
Barwy są dla niego woniami, wonie dźwiękami. Od najczarowfiiejszych
jednak wrażeń, gdy zechce, może się oderwać i skupić,
otaczając się zasłoną fluidyczną, która go odosobni w przestworzach.
Duch wyższy oswobodzony jest od wszystkich wymogów
cielesnych. Pożywienie i sen straciły dla niego rację bytu.
Odchodząc z Ziemi, porzuca on na zawsze próżne troski,
niepokoje i wszystkie ułudy, zatruwające tu nasze istnienie.
Duchy niższe zabierają ze sobą na tamten świat swoje
przyzwyczajenia, potrzeby, zajęcia materialne. Nie mogąc
wznieść się powyżej atmosfery ziemskiej, wracają tu, aby dalej
dzielić życie ludzkie, brać pozorny udział w ludzkich pracach,
walkach i uciechach. Ich namiętności i zachcianki są zawsze
czujne, a pobudzane jeszcze ciągłą stycznością z ludzkością,
gnębią je, natomiast niepodobieństwo ich zaspokojenia staje się
dla nich przyczyną istnej tortury.
Duchy nie potrzebują mowy, aby się porozumieć. Ponieważ
każda myśl odbija się w perysprycie jak obraz w zwierciadle,
z łatwością wymieniają swe myśli i tym sposobem rozmowa
odbywa się z zawrotną szybkością. Duch wyższy może czytać
w mózgu człowieka i dostrzegać najtajniejsze zamiary. Nic nie
ukryje się przed nim. Zgłębia on wszelkie tajemnice przyrody
i może dowolnie zbadać wnętrze Ziemi, dno oceanów, oglądając
tam szczątki pochłoniętych cywilizacji. Przenika on najściślejsze
ciała i wolny ma dostęp w dziedziny niepojęte dla myśli
ludzkiej.
- 221 -
Rozdział XXXIV
Duchy błądzące
Dusze wyzwolone z wpływów ziemskich gromadzą się
w sympatyzujące związki, których wszyscy członkowie kochają
się, rozumieją, żyją w doskonałej równości i niezgłębionym
szczęściu.
Duchy, które nie umiały zwalczyć swych namiętności, wiodą
życie błędne, tułacze, które chociaż nie sprawia przykrości, lecz
czyni ich niepewnymi, niespokojnymi. W warunkach tych
znajduje się większość duchów, które żyły na Ziemi, duchów
ani dobrych, ani złych, lecz słabych i rozmiłowanych w rzeczach
materialnych.
W stanie błąkania się spotykamy niezmierne tłumy, zawsze
uganiające się za stanem lepszym, który im się wymyka. Krążą
tu liczne duchy wahające się między sprawiedliwym a niesprawiedliwym,
między prawdą a błędem, cieniem a światłem.
Inne pogrążone są w osamotnieniu, ciemności, smutku lub
wałęsają się tu i ówdzie w poszukiwaniu odrobiny życzliwości
lub sympatii.
Ciemnota, egoizm, wady wszelkiego rodzaju panują tu
jeszcze w najlepsze, a materia wywiera swój przemożny wpływ.
Zło potrąca się o dobro. Jest to niby przedsionek stref jasnych
i światów lepszych. Wszyscy tędy przechodzą, przebywają tu,
lecz później wznoszą się wyżej.
Nauki duchów o życiu pozagrobowym mówią nam, że nie
ma tam miejsca na jałową kontemplację i czczy, próżniaczy
błogostan. Wszystkie strefy wszechświata wrą pracą. Wszędzie
rojowiska dusz, które wznoszą się, zstępują, kręcą w przestworzach
światła lub ciemności. W tym miejscu zbierają się
słuchacze, aby otrzymać wskazówki duchów wyższych. Dalej
- 222 -
tworzą się grupy, by świętować przyjęcie nowego przybysza.
Gdzieniegdzie duchy zajęte są fluidami, nadają im tysięczne
kształty, tysięczne cudowne i głębokie barwy, przygotowując je
do subtelnego użytku geniuszów wyższych.
Inne tłumy cisną się koło ciał niebieskich, towarzysząc ich
przemianom; tłumy to ciemne, które nieświadomie wpływają
na elementy atmosferyczne. Tu, szybkie jak błyskawica, przelatują
duchy świetlane, niosąc pomoc, pociechę błagającym o nie
ludziom. Każdy pełni swoją rolę i przyczynia się do wielkiego
dzieła w miarę zasług i postępu. Cały wszechświat jest w ewolucji.
Jak światy, tak i duchy dążą w pochodzie wiekuistym do
stanu coraz wyższego, oddając się przeróżnym zajęciom. Postęp
do zrealizowania, wiedza do zdobycia, ból do ukojenia,
wyrzuty do stłumienia, miłość ludzi, pokuta, poświęcenie,
ofiarność, wszystkie te siły, wszystkie te pobudki podniecają je,
dodają bodźca do pośpiechu w drodze. W niezmierzonych
przestworzach kipi nieustanny ruch i życie. Wszystko przekształca
się, wzrasta, podnosi. Bezczynność, nieruchomość to
zwrot wstecz, to śmierć. Za skinieniem wielkiego prawa istoty
i światy, dusze i słońca krążą po olbrzymiej orbicie wytyczonej
Boską wolą.
Rozdział XXXV
Życie wyższe
Kiedy dusza cnotliwa, zwalczywszy namiętności, porzuca
nędzne ciało, narzędzie bólu i chwały, wówczas ulatuje w prze-
- 223 -
stworzą, by połączyć się z siostrami zaświatów. Unoszona
nieprzepartą siłą, przebywa sfery pełne harmonii i rozkoszy.
To, co dostrzega, nie da się opisać ludzkim językiem. Ale przede
wszystkim jaka ulga, jaka radość przesłodka czuć zerwanie się
łańcucha, który przykuwał do Ziemi, móc ogarnąć bezmiar,
zanurzyć się w próżni bezbrzeżnej, krążyć nad orbitą światów
i wyżej, i dalej! Nie ma ułomnego, zbolałego ciała, które
ołowiem przygniatało; nie ma kuli do wleczenia za sobą!
Wyzwolona ze swych okowów dusza promieniuje, upaja się
przestrzenią i swobodą. Brzydota ziemska, starość zgrzybiała
i pomarszczona znikły, a zjawia się ciało fluidyczne o wdzięcznych
kształtach, wyidealizowana postać ludzka stała się przeźroczystą
i świetlistą.
Dusza odnalazła swych ukochanych z Ziemi, którzy ją
wyprzedzili w nowym życiu, odnalazła swych towarzyszy pracy
i doświadczeń. Czekali na nią jak na powracającą z długiej
podróży. Swobodnie porozumiewa się z nimi. Wynurzenia ich
pełne są szczęścia, które rośnie jeszcze przy porównaniu chwili
obecnej z przeszłością pełną łez i smutnych wspomnień ziemskich.
Przyłączają się do nich inne duchy, stracone z oczu na
czas ostatniego wcielenia, a które stały się drogimi przez
wspólnie znoszone klęski w ciągu stuleci. Wszyscy ci, którzy
dzielili z nią złe i dobre dni, wszyscy, którzy wespół z nią rośli,
bojowali, cierpieli i płakali, cisną się na powitanie, a rozbudzająca
się w niej pamięć powoduje wybuchy szczęścia
i tkliwości, których żadne pióro nie opisze.
Jakże streścić wrażenia ducha w promiennym życiu, które
otwiera się przed nim? Ciężki płaszcz pospolitej materii, kryjący
jego zmysły wewnętrzne, rozdarł się nagle i oto, spostrzegawczość
rozszerza się po stokroć.
Żadnych granic, żadnego kresu horyzontom! Nieskończoność
otchłanna, świetlana rozwija przed nią swe olśniewające
- 224 -
cuda, miliony słońc, wielobarwne ogniska, szafiry, szmaragdy,
olbrzymie klejnoty rozsiane w lazurze z ich wspaniałym orszakiem
planet. Słońca, które zdają się człowiekowi drobnymi
iskierkami, duch podziwia w ich rzeczywistej i potężnej wielkości
i widzi, że przewyższają ogromem Słońce, które oświetla
naszą malutką Ziemię; rozpoznaje siłę przyciągania, która je
spaja, a w odległych głębinach odróżnia olbrzymie gwiazdy,
które przyczyniają się do ich ewolucji. I widzi, jak wszystkie te
olbrzymie pochodnie krążą, toczą się, krzyżują w swych
drogach niby kule ogniste rzucone w próżnię ręką niewidzialnego
żonglera.
Nam, przywykłym do nieustannego zgiełku i hałasu ludzkiej
rasy, wyda się niepojęty ten uroczysty spokój, ta majestatyczna
cisza przestworzy, które wypełniają duszę uczuciem dostojnym
i podziwem graniczącym z trwogą. Ta nieskończoność, milcząca
i chłodna dla duchów niższych, ożywia się wkrótce dla
niego i przemawia głosem potężnym. Dusza wyzwolona z materii
zaczyna powoli chwytać melodyjne wibracje eteru, łagodne
harmonie płynące z kolonii niebieskich, odczuwa upajający
rytm sfer. Pieśń światów, chór nieskończoności, brzmiące
wśród wiecznego pokoju, wprawiają duszę w zachwyt. W zbożnym
skupieniu, olśniona, do głębi przejęta uczuciem bezmiernego
uwielbienia, pławi się w falach eteru, podziwia gwiaździste
otchłanie, legiony duchów, które jak lekkie i zwinne cienie
snują się w potokach światła. Przygląda się powstawaniu
światów, widzi budzące się na ich powierzchni życie, śledzi
rozwój zaludniających je społeczeństw i stwierdza, że ruch,
działalność i życie łączą się wszędzie z ładem wszechświata.
Na jakimkolwiek stopniu rozwoju znajduje się duch, który
opuścił Ziemię, nie może przecież żyć nieskończenie tym
wyższym życiem. Jest ono okresem wytchnienia, odszkodowa-
- 225 -
niem za doznane cierpienia, nagrodą za zasługi. Duch krzepi się
nim i hartuje na przyszłe walki. W dalszej jednak przyszłości nie
spotka się już z troskami i cierpieniem ziemskim. Odrodzi się na
światach lepiej od naszego uposażonych. We wspaniałej drabinie
światów są liczne szczeble przeznaczone dla dążących
w górę dusz; każda wspina się po nich kolejno.
Na planetach wyższych od Ziemi materia nie ma takiej
władzy. Zło, które ona powoduje, zaciera się w miarę postępu
istoty i wreszcie znika zupełnie. Człowiek nie pełza tam
mozolnie po ziemi, przygniatany ciężarem atmosfery, lecz
z łatwością przenosi się z miejsca na miejsce. Potrzeby cielesne
są prawie żadne, a ciężka praca nieznana. Istnienie dłuższe od
naszego upływa na kształceniu się, na uczestnictwie w dziełach
cywilizacji doskonalszej, opartej na podstawach czystej moralności,
poszanowaniu praw każdego, przyjaźni i braterstwie.
Okropności wojen, epidemie, klęski nie mają tam dostępu,
a interesy pospolite, budzące tyle chciwości, nie zakłócają
harmonii duchów.
Powyższe dane o warunkach zamieszkałości światów potwierdza
dzisiejsza nauka. Za pomocą spektroskopii zdołała
zanalizować ich poszczególne składniki, obliczyć siłę przyciągania,
zważyć ich bryłę. Astronomia ukazuje nam pory roku
różniące się co do czasu i natężenia, zależnie od pochyleń osi.
Uczy nas, że Saturn ma zwartość drzewa klonowego. Jowisz
zaledwie taką jak woda. Na Marsie ciężar ciał jest o połowę
mniejszy niż na Ziemi. Ponieważ uorganizowanie istot żyjących
jest wypadkową sił, które działają na każdym świecie, możemy
sobie wyobrazić, jakie odmiany kształtów stąd wypływają,
jakie różnice mogą zachodzić w przejawach życiowych na
niezliczonych ziemiach przestrzeni.
Przychodzi wreszcie dzień, kiedy duch, przebiegłszy cykl
istnień planetarnych, oczyściwszy się przez odrodzenia i wę-
- 226 -
drówki na różnych światach, doszedł do krańca swej serii
wcieleń i może rozpocząć życie duchowe, istotne życie duszy,
skąd wygnane jest na zawsze zło, mroki i błędy. Tu nikną już
ostatnie wpływy materii. Smutki i niepokoje przeszłości ustępują
miejsca pogodzie ducha, ciszy i ufności. Dusza dobiegła
kresu prób, zabezpieczona jest od cierpień. Z jakim uczuciem
wzruszenia wspomina teraz zdarzenia swego życia, rozsiane
w kolejności czasów, swoje długie wznoszenie się, powolne
zdobywanie zasług. Ileż nauki w tym nieprzerwanym pochodzie,
w ciągu którego buduje się i utwierdza jedność jej
natury, jej osobowości nieśmiertelnej!
Od wspomnienia odległych alarmów, kłopotów i cierpień
wraca do szczęścia obecnego, rozkoszując się nim w całej pełni.
Co za radość czuć się w otoczeniu duchów jasnych, łagodnych
i pełnych wyrozumiałości, łączyć się z nimi w związku przyjaźni,
której nic nie zamącą, dzielić ich zajęcia, dążenia i upodobania,
czuć się rozumianą, kochaną, wolną od potrzeb, od śmierci,
młodą tą młodością niegasnącą przez wieki! Potem badać,
podziwiać i sławić dzieło nieskończoności, coraz głębiej przenikać
w boskie tajemnice; spostrzegać wszędzie sprawiedliwość,
piękno, dobroć niebiańską, utożsamiać się z nimi, żywić się
i poić ich treścią, śledzić zadania i misje wielkich geniuszy,
pojmować, że kiedyś dorównamy im, że wstąpimy nawet wyżej,
że zawsze, zawsze oczekują nas nowe radości, nowe prace, nowe
drogi postępu: oto jest życie w wieczności, wspaniałe, bujne,
życie ducha oczyszczonego przez cierpienie.
* * *
Szczyty niebios są ojczyzną idealnego i doskonałego piękna,
skąd wszystkie sztuki czerpią natchnienie. Duchy wyższe
- 227 -
posiadają wybitny zmysł piękna. Jest ono źródłem najczystszej
rozkoszy i wszystkie one umieją zrealizować je w dziełach,
wobec których bledną ziemskie wytwory sztuki. Ilekroć zdarzy
się jakiś nowy przejaw geniuszu na naszym świecie, ilekroć
sztuka uzewnętrzni się w jakiejś nowej, doskonalszej formie,
można przypuszczać, że jakiś duch zszedł ze sfer wyższych
i wcielił się na Ziemi, by tchnąć w ludzi odrobinę piękna
wiecznego. Dla ducha wyższego sztuka w jej różnorodnych
przejawach jest modlitwą, jest hołdem składanym pierwiastkowi
wiekuistemu!
Duch, sam będąc fluidycznym, działa na fluidy przestrzeni.
Jego energiczna wola kombinuje, rozkłada je na swój sposób,
nadaje im barwy i kształty odpowiednio do żądanego celu. Za
pomocą tych fluidów dokonuje dzieł niezrównanych.
W pomieszczeniach eterycznych święcą się i uroczystości
duchowe. Duchy czyste, olśniewająco jasne zgromadzają się
rodzinami. Z zachwytem poją się słodką harmonią przestrzeni,
mając za widnokrąg bezkresy nieskończoności, a na tym tle
cudowny widok toczących się w otchłanie światów, i w porywie
wdzięcznego wzruszenia łączą swe tony z głosem niebios,
z hymnem wszechświata na cześć Boga.
Wszystkie te niezliczone tłumy duchów znają się wzajem
i miłują. Węzły uczucia, zadzierzgnięte w życiu materialnym,
a zerwane przez śmierć, zawiązują się z powrotem już na
zawsze. Schodzą się z różnych punktów przestrzeni i ze światów
wyższych, by opowiedzieć sobie wyniki swych misji, prac,
winszować powodzenia, wspomagać w trudniejszych zadaniach.
Żadne uczucie zazdrości, żadna myśl wsteczna nie
powstaje w tych duszach delikatnych. Miłość, zaufanie, szczerość
panują na tych zgromadzeniach, gdzie zbiera się wskazówki
boskich posłanników i przyjmuje nowe zobowiązania i prace,
228 -
które pozwolą posunąć się wyżej i dalej. Jedni zgadzają się
czuwać nad postępem i rozwojem narodów i planet; inni
wcielają się na ziemiach przestrzeni, aby dopełnić tam misji
poświęcenia, wykształcić ludzi w moralności i nauce; jeszcze
inni, duchy przewodnie i opiekuńcze, przywiązują się do jakiejś
duszy wcielonej, wspierają na urwistej ścieżce istnienia, prowadzą
od urodzenia do śmierci w ciągu kilku przeżyć kolejnych,
witając u kresu każdego z nich na progu świata niewidzialnego.
Na wszystkich stopniach hierarchii duchowej duch ma swą rolę
w niezmiernym dziele postępu i przyczynia się do realizacji
praw najwyższych.
Im bardziej duch się oczyszcza, tym żarliwiej pragnie kochać,
przyciągać w okrąg swego światła i szczęścia, wszystko, co
cierpi, wszystko, co jeszcze walczy i szamocze się w nizinach
i padołach nieśmiertelnego życia. A jeśli któryś z tych duchów
adoptuje jednego z młodszych braci i zostaje jego opiekunem,
z jakąż troskliwością wita każdy postęp, ile doznaje goryczy
przy upadku, któremu nie zapobiegł! Jak dziecko opuściwszy
kolebkę wprawia się w stawianiu pierwszych kroków pod
tkliwym okiem matki, tak duch niewyrobiony, młody wprawia
się w bojowanie życiowe za niewidzialnym puklerzem swego
przewodnika duchowego.
Wszyscy mamy takiego geniusza opiekuńczego, który wspomaga
nas w trudniejszych chwilach. Stąd powstała poetyczna
legenda chrześcijańska o Aniele Stróżu. Nie ma bardziej kojącej
i słodkiej myśli. Wiedzieć, że mamy przyjaciela oddanego, który
zawsze gotów nam dopomóc z bliska czy z daleka, wpływać na
nas z odległych sfer czy stać tuż obok w nieszczęściu, ogrzewając
nas swą miłością, czyż nie jest w tym żywe źródło siły
moralnej? Myśl, że świadkowie życzliwi a niewidzialni widzą
wszystkie nasze czyny, smucą się nimi lub radują, nakazuje nam
- 2 2 9 -
jednocześnie mieć więcej rozwagi i ostrożności w postanowieniach.
Przez taką opiekę okultystyczną wzmacniają się węzły solidarności,
łączące świat niebieski z Ziemią, ducha wyzwolonego
z człowiekiem, duchem uwięzionym w ciele. Między opiekunami
a ich protegowanymi wytwarza się obustronna sympatia,
przyjaźń trwała i bezinteresowna. Miłość ożywiająca ducha
wyższego rozciąga się stopniowo na wszystkie istoty, wciąż
jednak odnosząc się do Boga, Ojca dusz, ogniska wszystkich
władz uczuciowych.
* * *
Wspomnieliśmy o hierarchii. Istnieje rzeczywiście hierarchia
wśród duchów, lecz jedyną jej podstawą i racją bytu są cnoty
nabyte pracą i cierpieniem. Wiemy, że w zasadzie wszystkie
duchy są równe i ich przeznaczenie jest jednakowe, różnią się
tylko stopniem rozwoju. Szczeble hierarchii duchowej mają
swój początek w łonie życia najniższego i wznoszą do wysokości
niedostępnej obecnym naszym pojęciom. Jest to nieopisane
stopniowanie potęgi, światła, cnoty, wzmagające się od podstawy
do szczytu - jeżeli szczyt jakowy istnieje. Jest to spirala
postępu ciągnąca się w nieskończoność.
Dzieli się on na trzy wielkie fazy: życie materialne, życie
duchowe i życie niebieskie, które wzajemnie na siebie wpływają
i razem stanowią pole ewolucji istot, legendarną drabinę
Jakubowa. Wszystkie istoty zdążające po tej niezmiernej drabinie
związane są niewidzialną nicią wspólności. Każda jest
podtrzymywana, pociągana przez ducha wyższego od siebie.
Duchy wyższe, które przejawiają się czasem ludziom, zdają się
- 230 -
nam pełne doskonałości, a jednak stwierdzają one istnienie
duchów postawionych o tyle wyżej od nich, o ile one same stoją
wyżej od nas. Niezliczone stopnie piętrzą się jedne nad drugimi
i giną w głębiach pełnych tajemnic.
Wyższość ducha rozpoznaje się po jego szacie fluidycznej.
Jest ona niby tkanina z zasług i zalet zdobytych w kolejnych
istnieniach. Ciemna i mętna u ducha niższego, zyskuje na
jasności w miarę osiąganego rozwoju i staje się coraz bardziej
przeźroczysta. Jaśniejąca u ducha wyższego, w duszach doskonałych
pała blaskiem nie do zniesienia.
Każdy duch stanowi ognisko światła, które długo przyćmione,
niewidzialne prawie, rozwija się wraz z wartością
moralną, rośnie i rozszerza się. Jest to zrazu ogienek ukryty
w popiele, błyskający słabymi iskierkami, później płomykiem
nieśmiałym, migotliwym. Z czasem staje się aureolą, potem
rozrasta się, rozognia, aż rozpromieni ducha całego, który pała
jak słońce lub jak te gwiazdy błędne, przebiegające przez
otchłanie niebieskie, za którymi snują się smugi świetlne. By
osiągnąć taką świetność, trzeba takiej pracy i tylu przebytych
istnień, że zdałaby się nam, ludziom, całą wiecznością.
Zdążając wyżej i wyżej ku zawrotnym szczytom, czy nie
dojdziemy wreszcie tam, skąd przy pomocy intuicji dociec
można, czym jest Bóg, dusza wszechświata, cudowne ognisko
światła? Bezpośrednie widzenie Boga, jak mówią nam, znieść
mogą tylko największe duchy. Światło Boskie wyraża chwałę,
potęgę, majestat Wiekuistego, jest jak gdyby samą wizją
prawdy. Jednak mała liczba dusz może podziwiać ją bez
zasłony. Aby znieść jej blask, trzeba samemu być absolutnie
czystym!
Życie ziemskie zawiesza promieniste własności ducha. Przez
czas jego trwania światło duszy ukryte jest pod ciałem jak
- 231 -
pochodnia płonąca samoistnie w głębi grobowca. Jednak
możemy stwierdzić w sobie jego istnienie. Nasze dobre czyny,
szlachetne porywy rozniecają je i podtrzymują. Tłum cały
odczuć może udzielające się ciepło duszy pełnej zapału. W chwilach
wylania serdecznego wzruszenia, miłości sami odczuwamy
rozjaśnienie i rozgrzewanie własnej duszy. To wewnętrzne
światło tworzy mówców, bohaterów, apostołów. Ono porywa
słuchaczy, entuzjazmuje ludy, każe im spełniać wielkie dzieła.
Siły duchowe uwidaczniają się wtedy oczom wszystkich i ukazują,
ile można zdziałać za pomocą władz psychicznych,
wprawionych w ruch pragnieniem tego, co dobre i sprawiedliwe.
Siła ducha przewyższa wszystkie potęgi materialne. A siła
ta jest światłem.
Usiłowaliśmy dać wyobrażenie, czym jest ostateczne życie
w niebiosach, powodując się wskazówkami duchów. Jest to cel,
do którego zmierzają w postępie swym wszystkie dusze,
środowisko, w którym urzeczywistniają się wszystkie sny
o szczęściu, gdzie zaspokojone są szlachetne aspiracje, gdzie
zawiedzione nadzieje, odepchnięte uczucia, stłumione przez
życie materialne porywy rozkwitają w pełnej swobodzie. Tam
sympatie, czułości, czyste zachwyty zbliżają się, jednoczą
i stapiają w jedną niezmierzoną miłość, która rozpłomienia
wszystkie istoty i pozwala im żyć w nieustannej wspólnocie na
łonie wielkiej harmonii.
W każdym razie, by osiągnąć te Boskie prawie wyżyny,
trzeba na pochyłościach do nich wiodących porzucić wszystkie
żądze, namiętności i pragnienia; trzeba być szarpanym przez
cierpienie, opłukiwanym wodą biegnącą spod lodowców. Trzeba
zdobyć słodycz, rezygnację, wiarę, umieć cierpieć bez
szemrania, płakać w milczeniu, gardzić znikomymi uciechami
i dobrami tego świata, wkładać całe swoje serce w dobra, które
- 232 -
nie przeminą nigdy. Trzeba dać pogrześć na cmentarzach
ziemskich wiele swych zwłok zniekształconych cierpieniami,
ponieść wiele niedostatków, wytrwać bez skargi w upokorzeniu,
w pogardzie, odczuć kąsanie zła, ciężar osamotnienia
i smutku. Trzeba wychylić do dna niejeden kielich pełen
goryczy. Nic bowiem nie zastąpi cierpienia, które rozwijając
męstwo duszy, hartuje ją na bój, oczyszcza, kształci, i już
dojrzałej rozwiera bramy życia szczęśliwego.
Duchu nieśmiertelny, duchu wcielony czy wolny, jeżeli
pragniesz minąć szybko wspaniały łańcuch światów, by sięgnąć
do sfer eterycznych, precz odrzuć jak najdalej od siebie
wszystko, co obciąża twe kroki i hamuje pęd! Zwróć Ziemi
wszystko, co z Ziemi pochodzi, a tęsknij, wzdychaj, dąż do
skarbów wiecznych! Pracuj, módl się, pocieszaj, wspieraj,
kochaj, och, kochaj do samounicestwienia! Pełń obowiązek
bodaj za cenę poświęcenia i śmierci! Tak posiejesz ziarno
przyszłej szczęśliwości.
- 233 -
Rozdział XXXVI
Duchy niższe
Duch czysty nosi w sobie i światło swoje, i szczęście; idą one
wszędzie za nim, stanowią nieodłączną część jego istoty. Tak
samo duch występny wlecze za sobą swoją noc, swą kaźń
i sromotę. Cierpienia duszy przewrotnej, nie będąc materialne,
są nie mniej dojmujące. Piekło jest miejscem urojonym, wytworem
fantazji, straszydłem może pożytecznym dla ludów-
dzieci, lecz nierealnym. Zupełnie co innego mówią duchy
na temat katuszy życia przyszłego; mówią nie w formie hipotez,
lecz z własnego doświadczenia.
O cierpieniach tych istotnie przychodzą nam opowiadać ci,
którzy cierpią, tak jak inni opisują nam swe zachwyty. Nie
nakłada ich bynajmniej jakaś wola despotyczna. Żaden wyrok
nie został wygłoszony. Duch ponosi jedynie naturalne skutki
swych czynów, które są jego chwałą lub potępieniem. W życiu
pozagrobowym istota cierpi nie tylko z powodu zła, którego się
dopuściła, ale i z powodu bezczynności i słabości. Jednym
słowem, życie to jest jej dziełem, utworzonym jej własnymi
rękami. Cierpienie, związane ściśle z brakiem doskonałości,
łagodnieje w miarę rozwoju, a znika, gdy duch zwyciężył
materię.
Duch zły odrabia swą karę nie tylko w życiu duchowym, lecz
i we wcieleniach następnych, które pociągają go do światów
podrzędnych, gdzie zdany jest na łaskę panującego tam wszechwładnie
cierpienia. Są to światy godne imienia piekieł. Do
pewnego stopnia zaliczyć można do nich i Ziemię. Wokół tych
światów, które jak olbrzymie galery toczą się w przestworzach,
snują się ciemne legiony duchów niskich, oczekujących godziny
wcielenia.
Widzieliśmy, jak przykrą i pełną udręczenia i zamętu jest faza
wyzwolenia cielesnego dla ducha, który ulegał swym namiętnościom.
Złudzenie życia ziemskiego trwa dla niego w ciągu
wielu lat po śmierci. Nie umiejąc zdać sobie sprawy z nowego
stanu ani zerwać krępujących go więzów, nie wzniósłszy nigdy
myśli ani serca ponad ciasny krąg swego istnienia, żyje dalej, jak
żył przed śmiercią, w niewoli nawyków i upodobań, oburzony
na swych bliskich, którzy nie widzą go i nie słyszą, błąkając się
bez celu, bez nadziei po miejscach, w których przebywał na
- 234 -
Ziemi. Są to duchy pokutujące, których obecność w pewnych
mieszkaniach z dawna podejrzewano, co zresztą stwierdzają
częste hałaśliwe objawy.
Położenie ducha po śmierci zależy od dążeń i upodobań,
które rozwijał w sobie za życia. Działa tu zawsze nieugięte
prawo posiewu i żniwa. Kto całą swą radość, całe szczęście
umieścił w rzeczach tego świata, w dobrach ziemskich, ten
cierpi okrutnie, gdy zostanie ich pozbawiony. Każda namiętność
z siebie karę wysnuje. Duch, który nie umiał uwolnić się od
pospolitych żądz i brutalnych pragnień, staje się ich igraszką,
ich niewolnikiem. Męczarnią jego jest, że nie może ich zaspokoić,
choć narzucają mu się ustawicznie.
Dolegliwe są udręki skąpca, który patrzy, jak rozsypuje się
złoto tak troskliwie przez niego gromadzone. Tkwi więc przy
nim pomimo wszystko, a trawiony ciągłą obawą, ulega wybuchom
niewypowiedzianej wściekłości.
Również godny pożałowania jest stan możnych pyszałków,
takich, którzy nadużywali swego majątku i tytułów, goniąc za
sławą i dobrobytem, a gardząc maluczkimi, uciemiężali słabych.
Nie ma dla nich dworskich uniżonych, służby czołobitnej
ani mieszkań i zbytkowych strojów. Odarci ze wszystkiego, co
stanowiło ich ziemską wielkość, gorzko odczuwają swą samotność
i ogołocenie.
Bardziej przerażające jest położenie duchów okrutnych
i zdziczałych, zbrodniarzy wszelkiej kategorii, którzy rozlewali
krew i deptali sprawiedliwość. Skargi i przekleństwa ich ofiar
dźwięczą im w uszach przez czas, który wiecznością im się
wydaje. Otaczają ich szydercze i grożące cienie, ścigając
nieustannie. Nie ma dla nich ucieczki ani schronienia, próżno
szukają spokoju, próżno marzą o zapomnieniu. Złagodzić ich
mękęmoże jedynie powrót do życia ziemskiego, a w nim nędza,
poniżenie i niewola.
- 235 -
Nic nie da się porównać ze wstydem i zgrozą dusz, które
wciąż mają przed oczami swe istnienia występne, sceny zbrodni
i zdzierstwa. Czują się one jak obnażone, przeszywa je na
wskroś światło, w którym ożywają najtajniejsze postępki.
Wspomnienie gorejącym żądłem piecze ich i rozdziera. Kto
doznał tego cierpienia, ten pojmuje i błogosławi opatrzność
Boską, że nam oszczędza podobnych wspomnień na czas życia
ziemskiego, przez co zachowujemy spokój ducha i z większą
swobodą pracujemy nad udoskonaleniem.
Egoiści, ludzie pochłonięci wyłącznie swą przyjemnością
i interesami, gotują sobie smutną przyszłość. Kochając tylko
siebie, nie przynosząc nikomu pomocy czy pociechy, w nowym
życiu nie znajdą nawzajem sympatii ani ulgi. Odosobnieni,
zostawieni sami sobie, odczuwają ciężar monotonnie wlokącego
się czasu. Dławi ich martwa nuda. Trawi i pożera żal za
zmarnowanym istnieniem, wstręt do nędznych interesów, jakimi
byli pochłonięci. Cierpią, błąkają się, dopóki jakaś myśl
litościwa nie spłynie na nich i promieniem nadziei nie błyśnie
wśród ich nocy; dopóki za radą życzliwego ducha nie zdobędą
się na siłę woli, by przerwać wiążącą ich sieć fluidyczną i wstąpić
na lepszą drogę.
Położenie samobójców zbliżone jest do położenia zbrodniarzy,
czasem gorsze nawet. Samobójstwo jest tchórzostwem,
jest zbrodnią i następstwa jego są fatalne.
Według wyrażenia pewnego ducha, samobójca ucieka przed
cierpieniem, a znajduje mękę. Każdy z nas ma obowiązki,
pewną misję do spełnienia na Ziemi, ma przebyć pewne próby
dla własnego dobra. Uchylać się od nich, uwalniać od trosk
ziemskich przed określonym terminem - jest to pogwałcenie
prawa natury, a każde pogwałcenie tego prawa wywołuje silną
reakcję u winowajcy.
- 236 -
Samobójstwo nie wyzwala z cierpień fizycznych. Duch
pozostaje związany z ciałem, które spodziewał się zniszczyć.
Znosi powoli wszystkie fazy rozkładu, a bolesne odczucia
mnożą się, zamiast .ustępować. Próba, którą chciał skrócić,
przeciąga się nieskończenie. I dlatego jeszcze po zniszczeniu
powłoki materialnej trwa jego zamęt i niepokój. Wypadnie mu
na nowo przejść przez te same doświadczenia, od których
uciekał na tamten*świat, a które wynikały z jego przeszłości.
I znosić je będzie musiał w warunkach gorszych jeszcze, we
wcieleniu uciążliwszym niż to, od którego uciekał.
Cierpienia skazańców po egzekucji są przerażające, a opisy
ich przez niektórych słynnych zbrodniarzy mogłyby wzruszyć
najtwardsze serca, wykazując sprawiedliwości ludzkiej smutne
skutki kary śmierci. Większość tych nieszczęśników jest trapiona
ostrym podnieceniem, dotkliwymi odczuciami, które przyprawiają
ich o szaleństwo. Zgroza na myśl o zbrodniach,
spojrzenia ofiar przeszywające ich niby mieczem, okropne
widzenia i halucynacje, oto los, jaki im przypada. Wszyscy
prawie, szukając lekarstwa na to zło, rzucają się na wcielonych
z podobnymi skłonnościami i popychają ich na drogę zbrodni.
Inni pożerani wyrzutami niby ogniem niewygasającym, szukają
bez wytchnienia ucieczki, której nie znajdują. Gdziekolwiek się
ruszą, w którą stronę obrócą, wszędzie trupy, wszędzie grożące
im postacie i kałuże krwi.
Duchy złe, na które spada ciężkie brzemię ich występków, nie
mają możności zajrzeć w swą przyszłość. Nie znają zupełnie
praw najwyższych. Fluidy ich otaczające uniemożliwiają
wszelki stosunek z duchami lepszymi, które pragnęłyby ich
oderwać od złych nałogów, lecz nie mogą z powodu niskiej,
prawie materialnej natury tych duchów i ograniczonego ich
- 237 -
pojęcia. Stąd wynika ich zupełna nieświadomość dalszego losu
i przekonania, że męki, które znoszą, będą wieczne. Toteż
niektórzy z nich, jeszcze pamiętni nauk katolickich, wierzą
i dowodzą, że są w piekle. Trawieni zazdrością i nienawiścią,
aby rozerwać się w udręce, poszukują ludzi słabych i skłonnych
do złego. Zapamiętale rzucają się na nich i podszeptują zgubne
rady; z tych nowych aktów bezprawia płyną nowe cierpienia.
Ogarnia ich coraz większa ciemność, tworząc coraz ciaśniejszy
krąg, i staje przed nimi mozolne, bolesne wcielenie.
Spokojniejsze znacznie są te duchy, które odczuły już żal za
winy i postanowiły uczynić zadość wiecznej sprawiedliwości,
przyjmując z rezygnacją dalsze próby. Zgryzota nikłym światełkiem
rozjaśnia ich duszę i pozwala dobrym duchom przysunąć
się ku nim z radą i pokrzepieniem.
Rozdział XXXVII
Piekło i demony
Opierając się na wypadkach opętania, na hałaśliwych przejawach
duchów lekkich i żartobliwych, Kościół uznał za właściwe
przypisać demonom wszystkie zjawiska spirytyzmu i potępić je
jako bezużyteczne i niebezpieczne. Zanim odeprzemy ten
pogląd, należy zrazu przypomnieć, że katolicyzm w ten sam
sposób przyjmował wszystkie wielkie odkrycia, które znaczyły
etapy historii. Nie ma zdobyczy naukowych, które nie byłyby
uznane za sprawy szatańskie.
- 238 -
Świat niewidzialny, jak mówiliśmy, jest powtórzeniem ludzkości.
Duchy są to dusze mniej lub bardziej doskonałe ludzi
odcieleśnionych i stosunki nasze z nimi powinna regulować ta
sama roztropność, jaką zachowujemy względem ziemskich
znajomych. Widzieć w spirytyzmie tylko przejawy duchów
niższych, to znaczy wydawać o całej ludzkości sąd ujemny.
Nauki duchów wyjaśniły drogę życia, rozwiązały ciemne
zagadnienie naszej przyszłości, wzmocniły chwiejącą się wiarę,
dały sprawiedliwości niezłomne podwaliny. Dzięki nim rzesze
niedowiarków i ateuszy powróciły do wiary w Boga i w nieśmiertelność;
tysiące ludzi ciemnych i występnych pokochało
dobro i prawdę! Czyż to jest dziełem demona, a szatan, gdyby
istniał, czy byłby tak ślepy, żeby działać na szkodę własnych
interesów? t
Wystarczy odrobina przenikliwości, aby rozpoznać naturę
duchów, porozumiewających się z nami, i oddzielić prawdę od
fałszu. Jezus powiedział: „Drzewo poznaje się po owocach".
Mowa i wskazówki duchów wyższych noszą zawsze piętno
godności, rozumu i miłosierdzia. Zawsze mają one na celu
moralny postęp człowieka, odrzucając stronę materialną. Wiadomości
od duchów niższych grzeszą właśnie cechami przeciwnymi.
Tematy ich są pospolite, bez żadnego znaczenia moralnego,
pełne sprzeczności. Duchy lekkie, podrzędne najchętniej
biorą udział w objawach fizycznych.
Spirytyzm przynosi ludzkości naukę przystosowania do
wymagań. Przywraca ona Ewangelii pierwotną czystość, objaśnia
ją i uzupełnia, a odrywając od spekulacji i interesów
kastowych, oddaje jej właściwą rolę i wpływ na dusze.
Religia chrześcijańska została wypaczona z biegiem czasu
i dzisiaj wpływ jej na obyczaje i charaktery jest bardzo słaby
i niedostateczny. Spirytyzm podejmuje zadania uronione przez
- 239 -
chrześcijaństwo. Duchom niewidzialnym przypada misja odnowienia
dawnego ładu rzeczy; przenikają one do wszystkich
środowisk tak pokornych, jak pysznych, i niezliczoną rzeszą
pracują nad odrodzeniem społeczeństw ludzkich. Nikt ze
zdrowym rozsądkiem nie może dziś powoływać się na teorię
piekła. Żadne stworzenie nie może być na wieki skute ze złem.
Rozdział XXXVIII
Wpływ człowieka na duchy nieszczęśliwe
Obojętność nasza w stosunku do zjawisk spirytystycznych
pozbawiałaby nas nie tylko znajomości życia pośmiertnego,
lecz odjęłaby nam wszelką możność oddziaływania na duchy
nieszczęśliwe, łagodzenia ich losu przez ułatwianie im naprawy
popełnionych błędów. Duchy zapóźnione, bardziej spowinowacone
z ludźmi niż z duchami czystymi ze względu na ich
grubą jeszcze powłokę fluidyczną, są tym samym dostępniejsze
naszym wpływom. Wchodząc z nimi w stosunki, możemy
dopełnić szlachetnej misji, nauczać ich, umoralniać, a przez to
oczyszczać i uzdrawiać środowisko fluidyczne, w którym
wszyscy żyjemy. Duchy nieszczęśliwe słyszą nasze wezwania.
Nasze życzliwe myśli otaczają je niby prądem elektrycznym,
przyciągają do nas i pozwalają porozumiewać się z nimi za
pośrednictwem mediów.
W tych samych warunkach znajduje się każda dusza, która
porzuciła ten świat. Wezwania nasze budzą uwagę zmarłych
- 240
i ułatwiają ich wyzwolenie cielesne. Gorące modlitwy, podobne
do świetlanych smug, rozjaśniają, rozszerzają ich istotę. Słodko
im jest myśleć, że nie są opuszczeni, zostawieni sami sobie
w przestworzach nieskończoności, że są jeszcze na Ziemi istoty
pamiętające o nich i pragnące ich szczęścia. Jakkolwiek szczęście
to w żadnym wypadku nie może być wymodlone naszymi
prośbami, te ostatnie jednak są zbawienne dla ducha, gdyż
łagodzą jego rozpacz, dają mu siły fluidyczne do oparcia się
zgubnym wpływom i do wyjścia z bolesnego stanu.
Nie należy jednak zapominać, że stosunki z duchami podrzędnymi
wymagają taktu, wyrobionych pojęć i stałości charakteru.
Nie każdy zdolny jest osiągnąć rezultaty dodatnie
z tych stosunków. Trzeba istotnej wyższości moralnej, by
opanować je, naprawiać ich usterki i sprowadzić na drogę
dobra. Wyższość taką zdobywa się tylko życiem wolnym od
żądz materialnych. W tym wypadku czyste fluidy prowadzącego
rozmowę z łatwością zapanują nad fluidami duchów
zapóźnionych.
Przy tym potrzebna jest praktyczna znajomość świata niewidzialnego,
by móc kierować się pewnie wśród sprzeczności
i błędów, jakimi najeżone są wynurzenia duchów lekkich.
Posiadają one bardzo ograniczone wiadomości wskutek swej
niedoskonałości. Widzą i osądzają rzeczy bardzo różnorodnie.
Wiele z nich zachowuje ziemskie przesądy i zapatrywania.
Niezbędnie potrzeba więc sporo przenikliwości i jasnego rozumu,
by nie zabłąkać się w tym labiryncie.
Badanie zjawisk spirytystycznych i stosunki ze światem
niewidzialnym przedstawiają wiele trudności, nieraz nawet
niebezpieczeństwa dla człowieka płochego i nieświadomego
rzeczy, a który mało dba o stronę moralną tej sprawy. Kto,
zaniedbawszy zgłębienie nauki i filozofii duchów, przedostanie
- 241 -
się raptownie w świat niewidzialny, ten od razu zetknie się
z tysiącem istot, których nie zdoła skontrolować.
Bezbronny jest wobec ich wpływów, bo jego chwiejna wola
nie potrafi oprzeć się podszeptom narzucanym. Słaby i namiętnościom
ulegający sprowadza duchy podobne, które opanowują
go i zwodzą bez najmniejszych skrupułów. Nie znając praw
okultystycznych, gdy znajdzie się sam na progu świata, w którym
halucynacja łączy się z rzeczywistością, naraża się na
kłamstwa, ironię i opętanie.
Udział duchów niższych w zjawiskach spirytystycznych był
znaczny w początkach ruchu i wtedy miał rację bytu. W naszym
materialnym środowisku tylko objawy hałaśliwe, fizyczne
mogły zwrócić uwagę człowieka obojętnego na wszystko, co nie
daje bezpośredniej korzyści. Tym się tłumaczy rola stolików
wirujących, stuków i nawiedzonych domów. Owe pospolite
zjawiska, pochodzące od duchów podległych jeszcze wpływowi
materii, dostosowane były do wymagań sprawy i do umysłowego
stanu tych, których uwagę chciano obudzić. Nie należy
przypisywać ich duchom wyższym, które przejawiały się dopiero
później, w sposób mniej pospolity, głównie przez media
piszące, słyszące i do wcieleń.
Po faktach materialnych, które uderzały zmysły, duchy
przemówiły do inteligencji, do uczucia i rozumu. Stopniowe
doskonalenie sposobów porozumiewania się wskazuje na obfitość
środków, którymi rozporządzają potęgi niewidzialne, by
podniecić człowieka do szybszego pochodu i poznania swych
przeznaczeń.
Rozdział XXXIX
Sprawiedliwość, solidarność, odpowiedzialność
Wszystko wiąże się ze sobą i łączy w dziedzinie moralnej
i fizycznej, powiadają nam duchy. W trybie faktów najprostszych
i najbardziej złożonych wszystko podlega prawu; każdy
skutek odnosi się dd jakiejś przyczyny, a każda przyczyna
wytwarza skutek sobie właściwy. Stąd mamy w dziedzinie
moralnej pierwiastek sprawiedliwości, uświęcający dobro i zło,
prawo wymierzające ją każdemu według jego dzieł. Jak chmury
wytworzone parowaniem słonecznym muszą koniecznie spaść
z deszczem na grunt, tak samo skutki dokonanych czynów
spadają na ich sprawców. Każdy czyn, każde poruszenie myśli,
stosownie do siły je pobudzającej, dopełniają zakresu swej
ewolucji i wracają do źródła razem z dobrymi lub złymi
skutkami.
Tak więc kary i nagrody wymierzane są jednostkom mocą
naturalnego biegu rzeczy. Zło i dobro wracają do punktu
wyjścia. Są błędy, których skutki odbijają się w ciągu bieżącego
życia ziemskiego. Winy cięższe odcierpieć trzeba będzie dopiero
w życiu duchowym, czasem nawet we wcieleniach przyszłych.
Kara odwetu nie jest realna. Prawdą wszakże jest, że niecne
postępki i namiętności człowieka sprowadzają zawsze podobne
skutki, od których nie zdoła się uchronić. Człowiek pyszny
gotuje sobie przyszłość pełną upokorzeń, egoista stwarza
dokoła siebie pustkę i obojętność, a ludzi żyjących zmysłami
czeka twardy niedostatek. W tym leży kara nieunikniona,
skuteczne lekarstwo wytrawiające chorobę w samym źródle,
bez uciekania się do jakiegoś kata, gnębiącego swoich bliźnich.
Skrucha, gorące wezwanie miłosierdzia Boskiego, jednocząc
nas z potęgami najwyższymi, mogą nam dodać sił do przejścia
- 243 -
ciernistej ścieżki prób, jaką wykreśliła nasza przeszłość; zetrzeć
jednak nasze błędy możemy jedynie odpokutowaniem. Tylko
ból, ten wielki wychowawca, przywróci nam utraconą cześć.
Prawo sprawiedliwości jest więc spełnieniem się ładu moralnego
we wszechświecie, a kara, pokuta stanowią odpowiedź
znieważonej i pogwałconej w swych wiecznych zasadach natury.
Siły wszechświata są solidarne, odbijają się i wibrują
harmonijnie. Każda władza moralna odrzuca zadany sobie
gwałt odpowiednio do swego trybu działania. Bóg nie uderza
nikogo. Pozostawia on czasowi troskę o wywiązanie się skutków
z przyczyny. Człowiek sam pisze swój wyrok, bo stosownie
do użycia lub nadużycia swej wolności, skazuje się na szczęście
lub nieszczęście. Wyniki jego postępków każą nieraz czekać na
siebie. Widzimy na Ziemi winowajców z zakneblowanym
sumieniem, jak drwią sobie z praw, żyją i umierają w zaszczytach.
Na odwrót - iluż zacnych ludzi znosi prześladowania
i oszczerstwa! Stąd logiczna konieczność istnień dalszych,
w ciągu których pierwiastek sprawiedliwości znajdzie swe
zastosowanie, a stan moralny istoty swą równowagę. Bez tego
niezbędnego dopełnienia istnienie obecne nie miałoby sensu,
a prawie wszystkie nasze czyny byłyby pozbawione wyrównania.
W rzeczywistości ciemnota jest złem najwyższym, z którego
wypływa całe pozostałe zło. Gdyby człowiek widział wyraźnie
skutki swych czynów, zmieniłoby się jego postępowanie. Znając
prawo moralne i nieugięte jego stosowanie, nie próbowałby
je gwałcić, jak nie opiera się prawu ciężkości i przyciągania.
* * *
- 244 -
Te nowe poglądy wzmacniają jeszcze węzły łączące nas
z członkami wielkiej rodziny duchowej. Wcielone czy odcieleśnione,
wszystkie dusze są siostrami. Pochodząc od wspólnego
ojca, którym jest Bóg, idą za wspólnym przeznaczeniem.
Wszystkie duchy obowiązuje wzajemna pomoc. Kolejno podlegając
opiece i same będąc opiekunami, wspierają się w drodze,
a oddane usługi, wspólnie przebywane próby budzą w nich
uczucia braterstwa i miłości, które stanowią warunek życia
wyższego, szczęśliwego.
Węzły łączące nas z braćmi przestrzeni jednoczą nas jeszcze
ściślej z mieszkańcami Ziemi. Wszyscy ludzie od najdzikszych
do najbardziej ucywilizowanych są duchami podobnymi do nas
przez pochodzenie swe i ostateczne cele. Ogół ich stanowi
społeczność, której wszyscy członkowie są solidarni, gdzie
każdy, pracując nad własnym postępem, musi przyczyniać się
do postępu i dobra wszystkich. Ponieważ prawo, sprawiedliwość
jest wypadkową czynów, powiązanie więc skutków
i przyczyn tłumaczy, dlaczego tyle klęsk trapi ludzkość.
Historia świata to nieprzerwane pasmo zbrodni i niesprawiedliwości.
Otóż wszystkie te krwawe stulecia, wszystkie burzliwe
istnienia zbiegają się w teraźniejszości, tak jak dopływy w łożysku
jednej rzeki. Duchy stanowiące społeczeństwo obecne są to
dawniejsi ludzie, którzy powrócili, by ponieść skutki przeżyć
ubiegłych, wraz z wynikającą stąd odpowiedzialnością. Jakże
ludzkość złożona z takich czynników mogłaby żyć szczęśliwie?
Pokolenia solidaryzują się w biegu czasów; opary ich namiętności
otaczają je i snują się aż do zupełnego oczyszczenia. Wzgląd
ten każe nam żywiej odczuć potrzebę ulepszania środowiska
społecznego, pouczając bliźnich o przyczynach zła ogólnego,
tworząc dokoła nas przy wspólnym wysiłku atmosferę czystszą
i zdrowszą.
- 245 -
Człowiek powinien nareszcie zrozumieć doniosłość swych
czynów, rozmiar odpowiedzialności, powinien otrząsnąć z siebie
obojętność, która kopie otchłań nędz społecznych i zatruwa
moralnie tę Ziemię, na której przecież wypadnie mu odrodzić
się może wielokrotnie. Trzeba, żeby nowy powiew rozpalił
w narodach nowe przekonania, niewzruszoną wolę. Wszyscy
powinni nareszcie wiedzieć, że panowanie zła wieczne nie jest,
a sprawiedliwość to nie słowo czcze; ona panuje nad światami,
a pod jej równią potężną uginają się wszystkie dusze, łamią
wszystkie opory i bunty.
Z najwyższego więc pojęcia sprawiedliwości wypływa równość,
solidarność i odpowiedzialność istot. Zasady te łączą się
i stapiają w jedno jedyne prawo, które rządzi całym wszechświatem:
postęp w wolności. Czyż harmonia ta i potężne
powiązanie praw i rzeczy nie jest stokroć wyższym i bardziej
pocieszającym poglądem na życie i przeznaczenie ludzkie niż
pojęcia niebytu? W tej nieskończoności, gdzie sprawiedliwość
występuje w najdrobniejszych szczegółach, gdzie żaden czyn nie
przepada darmo, żadna wina nie uchodzi bezkarnie i żadne
cierpienie nie zostaje bez nagrody, każda istota czuje się
związana ze wszytkim, co żyje. Pracując dla siebie i dla
wszystkich, rozwija swobodnie swe siły, tworząc przyszłą
szczęśliwość.
Porównajmy te horyzonty z chłodnymi teoriami materializmu,
z tym przerażającym wszechświatem, w którym istoty żyją,
cierpią i mijają bez celu, bez nadziei, biegnąc przez krótkotrwałe
życie jak blade cienie, które wyszły z nicości, by zapaść
w wieczną noc i milczenie! Któryż z tych poglądów zdolniejszy
jest podtrzymać człowieka w bólu, zahartować mu duszę
i powieść na szczyty?
- 246 -
Rozdział XL
Wolna wola i opatrzność
Zagadnienie wolnej woli było zawsze najtrudniejsze do
rozwikłania dla filozofów i teologów. Pogodzić wolę i swobodę
człowieka z biegiem praw naturalnych i z wolą Boską było tym
trudniej, że w oczach większości nad przeznaczeniem ludzkim
zdawał się ciążyć ślepy przypadek. Nauka duchów rozświetliła
to zagadnienie. Pozorny fatalizm rzucający nam kamienie pod
nogi na życiowej drodze jest wynikiem naszej przeszłości,
skutkiem wracającym do swej przyczyny; jest to dokonanie się
programu przyjętego przez nas przed urodzeniem, stosownie
do rad przewodników duchowych dla naszego dobra i postępu.
W niższych planach stworzenia istota nie ma jeszcze świadomości.
Prowadzi ją instynkt i potrzeba; dopiero w typach
bardziej rozwiniętych ukazują się jak blada jutrzenka pierwsze
zaczątki władz. W ludzkości dusza zdobyła już wolność
moralną. Zdolność sądzenia, sumienie rozwijają się coraz
bardziej w miarę posuwania się naprzód. Znalazłszy się między
dobrem a złem, porywa je i wybiera swobodnie. Wśród
zawodów i doświadczeń zdobywa coraz jaśniejszy sąd, hartuje
swe siły moralne.
Dusza ludzka obdarzona świadomością i wolnością nie może
z powrotem popaść w kręgi życia niższego. Wcielenia będą się
powtarzały dla niej dotąd, aż zdobędzie te trzy niezatracalne
dobra, cel jej długich trudów: mądrość, wiedzę i miłość.
Posiadanie ich zwalnia ją na zawsze od wcieleń i śmierci
i otwiera jej dostęp do życia niebieskiego.
Stosując wolną wolę, dusza określa swe przeznaczenia,
gotuje sobie radość lub ból. Nigdy jednak w biegu drogi,
247 -
w gorzkim doświadczeniu czy wśród zaciętej walki z namiętnościami,
nigdy nie odmawiają jej pomocy z góry. I choćby
najniegodniejszą się zdawała, z pierwszym błyskiem dobrej woli
skierowania się na drogę prawą opatrzność zsyła jej pomoc
i podporę.
Opatrzność to duch najwyższy, to anioł czuwający nad
rozbitkiem, pocieszyciel niewidzialny, którego ożywcze fluidy
wskrzeszają bicie umęczonych serc, to latarnia płonąca w noc
ciemną dla ocalenia żeglujących przez burzliwe morze życia.
Opatrzność to jeszcze i przede wszystkim miłość Boska,
potokami spływająca na swoje stworzenia. A jakaż pieczołowitość,
ile przewidywania w tej miłości! Czyż nie dla duszy
zawiesiła ona światy w przestworzach, rozpaliła słońca, utworzyła
lądy i morza, by dać jej ramy życia, olbrzymią scenę do
postępu? Dla duszy to dokonuje się wielkie dzieło, działają siły
przyrody, a z mgławic wyłaniają się wszechświaty.
Dusza stworzona jest do szczęścia; żeby jednak oceniła
wartość tego szczęścia, poznała jego cenę, powinna zdobywać je
sama i w tym celu rozwijać swobodnie potęgi w niej drzemiące.
Jej swoboda działania i odpowiedzialność wzrastają równomiernie
z postępem, im bardziej bowiem się oświeca, tym
łatwiej może i powinna dostosowywać tryb swych sił osobistych
do praw, które rządzą wszechświatem.
Wolność istoty sprawuje się zatem w kręgu, ograniczonym
z jednej strony wymogami prawa naturalnego, które nie ścierpi
żadnego pomieszania szyków w ładzie świata, z drugiej strony
granicę stanowi jej własna przeszłość, której skutki odbijają się
w ciągu wieków, aż do zupełnego spłacenia. W żadnym
wypadku sprawowanie wolności ludzkiej nie może hamować
wykonania planów Boskich, inaczej ład rzeczy byłby na
każdym kroku naruszany. Niewzruszony porządek wszech-
- 248 -
świata utrzymuje się powyżej naszych zmiennych i ograniczonych
zapatrywań. Zazwyczaj złymi jesteśmy sędziami tego, co
dla nas jest prawdziwym dobrem, a gdyby naturalny bieg rzeczy
miał ustępować naszym żądaniom, cóż za straszliwy zamęt
wyniknąłby z tego stanu!
Człowiek, zdobywszy wolność zupełną na Ziemi, przede
wszystkim użyłby jej, aby usunąć wszystkie przyczyny cierpienia
i zapewnić sobie już tutaj życie pełne radości. Są
wprawdzie dolegliwości, które inteligencja ma obowiązek
i środki usunąć i zniszczyć - na przykład te, które wynikają
z ziemskiego środowiska - są jednak i inne, związane z naszą
naturą moralną, które jedynie ból i przymus zwalczyć może,
mianowicie nasze wady. W tym wypadku ból jest szkołą, raczej
nieodzownym lekarstwem, a doświadczenia są tylko słusznym
działaniem nieomylnej sprawiedliwości. Tylko więc wskutek
nieznajomości zamiarów Boskich możemy uskarżać się na
porządek świata i na jego prawa. Krytykujemy je, bo nie znamy
ukrytych sił.
Przeznaczenie jest wypadkową wszystkich naszych czynów
i postanowień w ciągu kolejnych przeżyć. W okresie życia
duchowego w przestrzeni lepiej znamy swe niedostatki, bardziej
nam zależy na ich łagodzeniu i wtedy zgadzamy się na życie
materialne w warunkach zapewniających osiągnięcie celu.
Zjawiska hipnotyzmu i sugestii myślowej wyjaśniają przebieg
sprawy w tym wypadku. W stanie somnambulicznym dusza
pod wpływem magnetyzera podejmuje się spełnić jakiś czyn
w określonym czasie. Gdy powróci do stanu jawy, spełnia
dokładnie obietnicę, zdając się o niej nie pamiętać. Tak samo
i człowiek nie przypomina sobie postanowień powziętych przed
urodzeniem; gdy zbliży się jednak wiadoma godzina, wybiega
na spotkanie przewidzianych niegdyś zdarzeń i przyjmuje
- 249 -
w nich udział w miarę wymagań rozwoju lub spełnienia
nieugiętego prawa.
Rozdział XLI
Wcielenia następne
Nie możemy ukończyć badań życia w przestrzeni, nie
wskazawszy w skrócie, według jakich prawideł odbywa się
następne wcielenie. Wszystkie dusze, które nie zdołały uwolnić
się od wpływów ziemskich, muszą odrodzić się w tym świecie,
aby pracować nad udoskonaleniem; los ten przypada niezmiernej
większości. Jak inne fazy życia istot, tak samo i wcielenie
podlega prawom; stopień czystości, powinowactwo molekularne,
które wpływa na klasyfikację duchów w przestrzeni,
określają również warunki wcielenia. Podobni dążą do podobnych.
Właśnie mocą praw przyciągania i harmonii zbliżają się
duchy jednego rzędu podobnych charakterów i skłonności i idą
za sobą przez wiele istnień, wcielając się razem i tworząc
rodziny jednorodne.
Gdy nadejdzie godzina wcielenia, duch czuje się pociągnięty
nieprzepartą siłą i jakimś tajemniczym powinowactwem do
środowiska, które mu najlepiej odpowiada. Jest to chwila
groźniejsza od śmierci. Śmierć bowiem jest w rzeczywistości
oswobodzeniem się od więzów cielesnych, wkroczeniem w życie
wolniejsze, pełniejsze. Wcielenie zaś jest utratą życia wolnego,
pomniejszeniem samego siebie, przejściem z jasnych przestrzeni
250 -
do ponurego więzienia, obsunięciem się w bagnistą otchłań,
gdzie istota podlegać będzie niezliczonym, tyrańskim wymogom.
Łatwo też pojąć obrzydzenie, lęk i silne przygnębienie
ducha na progu tego świata mroków; boleśniej jest rodzić się,
niż umierać.
Wcielenie odbywa się przez stopniowe zbliżenie; peryspryt
przyciąga do siebie i przyswaja cząsteczki materialne, sam
kurczy się, stopniowo pomniejsza i nabiera wagi dotąd, aż
starczy materii na wytworzenie powłoki cielesnej, ludzkiego
ciała. >
Peryspryt odgrywa więc rolę formy fluidycznej, elastycznej,
służącej do odlewu materii. Stąd przeważnie płyną warunki
fizjologiczne odrodzenia. Przymioty i usterki formy odbijają się
na ciele fizycznym, które zazwyczaj jest tylko marnym, brzydkim
naśladownictwem perysprytu.
Gdy tylko zaczyna się przyswajanie cząsteczek, które ma dać
początek ciału, ducha ogarnia zamęt, stopniowe odrętwienie.
Jego władze zaćmiewają się, jedna po drugiej, pamięć mdleje,
świadomość zasypia. Duch zdaje się zasklepiony w twardym
kokonie.
Ocknąwszy się do życia ziemskiego, dusza będzie musiała
przez długi okres przygotowywać ten nowy organizm, urabiać
go do niezbędnych funkcji. Dopiero po dwudziestu i trzydziestu
latach wysiłków instynktownych i chodzenia po omacku
odnajdzie swe władze, uszczuplone wprawdzie przez materię,
które ułatwią jej przebycie niebezpieczeństw życiowych. Człowiek
mało uświadomiony płacze i wyrzeka nad mogiłami, przez
które wszakże wygląda nieskończoność. Oswoiwszy się z prawami
rządzącymi w górze, żałość swą przeznaczy kolebce. Czyż
kwilenie noworodka nie jest skargą ducha na smutne perspektywy
życiowe?
- 251 -
Nieugięte prawa przyrody, a raczej skutki wynikające z przeszłości
istoty decydują o jego ponownym wcieleniu. Duch
nijaki, nieświadomy tych praw, nie dbający o przyszłość, ulega
mechanicznie swemu losowi i wraca zająć swe miejsce na Ziemi
pod nakazem siły, której nie stara się nawet poznać. Duch wyżej
rozwinięty przejmuje się przykładami z życia fluidycznego,
zbiera wskazówki i zdania przewodników duchowych, waży złe
i dobre warunki swego pojawienia się na Ziemi, przewiduje
przeszkody, trudności nowej drogi, szkicuje cały program
i czyni silne postanowienie, by go dopełnić. Schodzi na Ziemię,
zapewniwszy sobie uprzednio poparcie niewidzialnych, którzy
pomogą mu wykonać nowe zadanie. W tym wypadku duch nie
ulega wyłącznie fatalnej konieczności. W pewnych granicach
może korzystać z wolnego wyboru, by przyspieszyć swój
pochód. Oto dlaczego duch światły najchętniej wybiera istnienie
pracowite, życie walki i wyrzeczenia. Rozumie bowiem,
że dzięki temu szybszy będzie postęp. Trzeba odrodzić się
i cierpieć, by oczyścić się z wad, zmazać błędy lub zbrodnie
przeszłości. Stąd okrutne kalectwa, przewlekłe i bolesne choroby,
utrata zmysłów.
Nadużywanie wyższych zdolności, pycha, egoizm okupują
się odrodzeniem w ciałach zniekształconych i chorowitych.
Duch zgadza się na taką przejściową ofiarę, bo w jego oczach
ma ona cenę rehabilitacji, jest jednym ze środków zdobycia
pokory, skromności; wyrzeka się czasowo talentów, umiejętności,
za które go sławiono, i wchodzi w ciało bezsilne, z wadliwymi
organami, by stać się przedmiotem litości lub pośmiewiska.
Szanujmy idiotów, kaleki, wariatów. Niech ból dla nas
będzie święty! W tych cielesnych grobowcach duch czuwa
- 252 -
i cierpi, bo w swej najgłębszej osobowości ma świadomość swej
nędzy i sponiewierania. Strzeżmy się zasłużyć wybrykami na los
podobny! Dary inteligencji, które dusza porzuca, by upokorzyć
się, odnajdzie wszakże przy śmierci; są one bowiem jej własnością,
jej dobrem, a nic z tego, co zdobyła własnym wysiłkiem, nie
może umniejszyć się lub zaginąć, odnajdzie je z naddatkiem
nowych cnót i zalet, zebranych w tym poświęceniu siebie na
niedolę, by rozświetliła się nimi w przestworzach.
Za wszystko trzeba będzie zapłacić. Myśli, pragnienia występne
mają swój odrzut w życiu fluidycznym; jednak błędy
popełnione w ciele muszą być w ciele odpokutowane. Wszystkie
istnienia nasze się wiążą; dobro i zło odbija się przez czasy.
Chociaż szachraje i przestępcy kończą żywot w dostatkach
i spokoju, pamiętajmy, że godzina sprawiedliwości wybije
kiedyś, a wyrządzone cierpienia na nich samych spadną.
Człowieku, poddaj się woli Boskiej i znieś odważnie nieuniknione
próby, lecz zbawienne, które oczyszczają to, co w tobie
pokalane i gotują ci lepszą przyszłość! Naśladuj oracza, który
idzie wprost przed siebie, schylony w palącym słońcu, smagany
wichrem, własnym potem zraszający rolę, tę rolę skopaną,
rozdartą zębem pługa jak twoje serce, a z której wzejdzie złote
żniwo na szczęście oracza.
Unikaj upadków wiodących cię pod jarzmo materii i obciążających
twe przyszłe żywoty. Bądź dobry i cnotliwy, byś nie
popadł w zębate koło zła i jego skutków. Strzeż się uciech
brudnych, niesnasek i pustych wichrzeń tłumu. Nie w jałowych
sporach, nie w rywalizacji zawistnej o zaszczyty i bogactwa
znajdziesz mądrość i zadowolenie z siebie, lecz w pracy
i uczynkach miłosierdzia, w samotnych rozmyślaniach, w zagłębianiu
się w cudowną księgę z podpisem Boga, jaką jest
przyroda i twoja własna dusza.
- 253 -

Część piąta
Prosta droga

Rozdział XLII
Życie moralne
Każda istota ludzka ma wyryte w sumieniu i w rozumie
zaczątki prawa moralnego, które już w tym życiu otrzymuje
pewne zadośćuczynienie. Dobry uczynek przynosi swemu
sprawcy wewnętrzne zadowolenie, jakby rozszerzenie duszy;
błędy - przeciwnie - wiodą za sobą często żal i gorycz.
Jednakże zadośćuczynienie, różnorodne u poszczególnych osobników,
jest zbyt nikłe i niedostateczne z punktu widzenia
sprawiedliwości absolutnej. Oto dlaczego religie umieściły
zasadniczą sankcję w ramach życia przyszłego w jego karach
i nagrodach. Dane te jednak, pozbawione pozytywnych podstaw,
budzą wątpliwość u przeważającej większości. Wywarły
one poważny wpływ na społeczeństwa wieków średnich, dziś
jednak już nie wystarczają, by cofnąć człowieka z drogi
zmysłowości.
Przed dramatem na Golgocie Jezus zapowiedział ludziom
innego pocieszyciela, ducha prawdy, który miał dopełnić Jego
naukę. Ten duch prawdy przyszedł i przemówił, jego głos
rozlega się wszędzie.
W osiemnaście wieków po śmierci Chrystusa, gdy wolność,
sława i myśli rozszerzyły się po świecie, gdy nauka zgłębiła
niebiosa, a inteligencja ludzka się rozwinęła, osądzono chwilę
- 257 -
jako właściwą. Tłumy duchów zeszły, by nauczać swych
ziemskich braci prawa nieskończonego postępu i urzeczywistnić
obietnicę Jezusa, przywracając jego doktrynę i wykładając
Jego słowa.
Spirytyzm daje nam klucz do Ewangelii. Tłumaczy jej
niejasne ustępy i ukryte znaczenie; podaje najwyższą moralność,
której podniosłość i piękno zdradza nadludzkie pochodzenie.
Aby prawda rozszerzyła się jednocześnie na wszystkie narody,
aby nikt nie mógł jej wykrzywić lub zniszczyć, misji
udzielania jej ludzkości nie powierzono pojedynczemu człowiekowi
lub jednej grupie apostołów. Głosy duchów obwieszczają
ją we wszystkich punktach świata i dzięki tej powszechności
i trwałości objawienie to nie lęka się żadnych prześladowań
i zakazów. Naukę jednego człowieka można zniweczyć, sfałszować
i zniszczyć jego dzieła, lecz któż zdoła dosięgnąć
i odepchnąć mieszkańców przestrzeni? Umieją oni ominąć
wszelką złą wolę i ponieść cenne nasiona na najdalsze krańce.
Tym tłumaczy się szybkie rozpowszechnienie spirytyzmu, jego
wyższość nad innymi doktrynami, które przygotowały jego
nadejście.
Moralność spirytystyczna opiera się na świadectwie tysięcy
dusz, które przychodzą za pośrednictwem mediów opisywać
życie pozagrobowe, własne odczucia, radości i bóle.
Moralność niezależna, którą materialiści kusili się stworzyć,
chwieje się za lada podmuchem z braku trwałej podstawy.
Moralność kościołów przede wszystkim ucieka się do strachu,
do groźby kary piekielnej, fałszywego uczucia, które poniża nas
i pomniejsza. Filozofia duchów daje ludzkości sankcję podnioślejszą,
ideał szlachetniejszy, dostojniejszy.
Nie ma już mąk wieczystych, lecz słuszne skutki czynów
spadające na ich sprawcę. Duch odnajduje się na każdym
- 258 -
miejscu tym, kogo z siebie uczynił. Jeśli narusza prawo
moralne, zaciemnia swą świadomość i władze, materializuje się
bardziej i własnymi rękami krępuje. Tworząc dobro, zwalczając
namiętność, ujmuje sobie wagi i zbliża się coraz bardziej do
światów szczęśliwych.
Rozważane z tego punktu widzenia życie moralne narzuca się
jako powinność surowa wszystkim tym, którzy dbają cokolwiek
o swoje losy; stąd konieczność przestrzegania higieny
duszy wobec wszelkich naszych czynów i utrzymania sił
duchowych w stanie równowagi i harmonii. Jeśli słuszne jest
poddawać ciało, tę powłokę śmiertelną i znikomą, przepisom
prawa fizycznego, które zapewnia mu sprawne funkcjonowanie,
o ileż słuszniejsze jest czuwać nad doskonaleniem duszy,
która jest naszym niezniszczalnym „ja" i z którą związany jest
nasz przyszły los. Spirytyzm uczy nas zasad owej higieny duszy.
Znajomość rzeczywistego celu istnienia ma nieobliczalny
wpływ na podniesienie i udoskonalenie człowieka. Gdy wie,
dokąd idzie, może iść pewniejszym krokiem, może energiczniej
działać, by osiągnąć dojrzany już ideał.
Doktryny niebytu czynią z życiowej drogi wysiłek bez wyjścia
i prowadzą logicznie do zmysłowości i bezładu. Religie, przeznaczając
istnienie ziemskie dla dzieła zbawienia osobistego,
zresztą dość problematycznego, traktują je zbyt ciasno i egoistycznie.
W obliczu filozofii duchów ten punkt zapatrywania zmienia
się, a horyzonty się rozszerzają. Nie o szczęście dobijać się na
Ziemi wypada - jest ono tu rzadkie i zmienne - - lecz
o nieustanne doskonalenie; środkiem ku temu jest przestrzeganie
moralności wszechstronnej.
Społeczeństwo z takimi ideałami jest niezniszczalne; przezwycięży
wszelkie przeszkody i przeciwności, urośnie w nieszczęściu.
Społeczeństwo wyzute z ideałów, usypiane sofiz-
- 259
matami zmysłowców słabnie i ulega rozkładowi; gaśnie wiara
w postęp i sprawiedliwość, wkrótce zostaje już tylko ciało bez
ducha, które rozszarpią wrogowie.
Szczęśliwy człowiek, który przez pełne zasadzek życie zdąża
ustawicznie do celu podniosłego, szczęśliwy, że go dostrzega,
zna i wierzy w jego istnienie! Szczęśliwy ten, komu natchnienie
z góry dopomaga w jego dziełach i niesie go naprzód. Przyjemności
są mu obojętne; pokusy ciała, zwodne miraże bogactwa
nie imają się go. Pielgrzym idzie, pamiętny celu, pospiesza, by
go osiągnąć!
Rozdział XLIII
Obowiązek
Obowiązek jest to całokształt przepisów prawa moralnego,
zasada postępowania człowieka w stosunku do bliźnich i całego
świata. Jego mistyczna, dostojna postać unosi się nad ludzkością,
siejąc natchnienia ofiarności, czystego poświęcenia i zapału
do dzieł pięknych. Uśmiecha się do jednych, wzbudza niepokój
w innych, zawsze niezłomny, staje przed nami i wskazuje na
drabinę postępu, której szczeble gubią się w mgłach wyżyny
niepomiernej,
Obowiązek nie dla wszystkich jest jednakowy. Zmienia się
odpowiednio do naszych warunków i umiejętności. Im wyżej
wstępujemy, tym większego nabiera w naszych oczach majestatu.
Dla człowieka mądrego nakaz jego zawsze jest słodki,
a uleganie jego prawom daje przeogromną radość wewnętrzną.
- 260 -
Choćby udziałem człowieka były warunki najniższe, los
najbardziej skromny, zawsze obowiązek przewodzi i uszlachetnia
jego życie. Z obowiązku czerpiemy tę pogodę ducha, ten
spokój wewnętrzny, drogocenniejszy niż wszystkie dobra ziemskie,
który zachować możemy w najsroższych zawieruchach
życia. Nie posiadamy mocy i władzy, by zmienić bieg wypadków,
i przeznaczenie nasze musi iść ściśle wykreśloną drogą, ale
możemy zawsze, wśród najgorętszej walki życiowej, zachować
spokój sumienia i zadowolenie wewnętrzne, wynikające ze
spełnionego obowiązku.
Uczucie obowiązku głęboko zapuszcza korzenie w istotę
ducha wyższego. Taki duch bez wysiłku idzie prostą drogą;
przyrodzona skłonność, jako wynik osiągniętego rozwoju, każe
mu unikać rzeczy brzydkich i kieruje ku dobremu porywy jego
istoty. Obowiązek staje się wtedy nakazem każdej sekundy,
samą treścią istnienia, potęgą, z którą czujemy się nierozerwalnie
złączeni na śmierć i życie.
Obowiązek ma różnorodne postacie. Jest obowiązek względem
siebie, który polega na poszanowaniu siebie, na kierowaniu
się mądrością, tylko na chęciach i czynach godziwych,
pożytecznych i pięknych. Jest obowiązek zawodowy, który
wymaga, abyśmy spełniali sumiennie wymagania naszej powinności.
Jest obowiązek społeczny, wzywający nas, byśmy miłowali
ludzi, pracowali dla nich, służyli wiernie swemu krajowi
i ludzkości. Jest obowiązek względem Boga. Nie ma on granic.
Zawsze można zrobić coś lepiej, a w poświęceniu samego siebie
człowiek znajduje najpewniejszy środek oczyszczenia się i podniesienia.
Uczciwość jest samą treścią człowieka moralnego. Niech
wyjdzie za jej obręb, już jest nieszczęśliwy. Uczciwy człowiek
czyni dobro dla samego dobra, nie szukając pochwały ani
nagrody. Nie znając zemsty, nienawiści, zapomina urazy
- 261 -
i przebacza nieprzyjaciołom. Życzliwy jest dla wszystkich,
pomocny dla maluczkich. W każdym człowieku widzi brata,
bez względu na jego wiarę i ojczyznę. Pełen tolerancji, szanuje
szczere przekonania, usprawiedliwia cudze błędy, podnosi
zalety i nie obmawia nigdy. Z umiarkowaniem używa dóbr,
które zesłało mu życie, poświęca je na ulepszenia społeczne,
a w ubóstwie nie zazdrości nikomu.
Uczciwość wobec świata nie zawsze jest uczciwą w obliczu
praw Boskich. Opinia publiczna ma swoją wartość, osładza
czynienie dobra, nie można jej jednak uważać za nieomylną.
Mędrzec nie pogardza nią, to prawda, ale jeśli jest niesprawiedliwa,
lub niezupełna, przechodzi obok niej i mierzy swój
obowiązek miarą pewniejszą. Cnota, zasługa często są niedoceniane
na Ziemi, a osąd tłumu zwykle zaciemniają jego namiętności
i materialne interesy. Uczciwy człowiek szuka przede
wszyskim własnego szacunku i przyzwolenia własnego sumienia.
Kto zdołał pojąć całą doniosłość moralną nauki duchów, ten
ma jeszcze wyższe pojęcie obowiązku. Wie on, że odpowiedzialność
jest współmierna z wiedzą, że posiadając tajemnice
zagrobowe, powinien z większą energią pracować nad udoskonaleniem
swoim i swoich braci. Głosy z góry roznieciły w nim
echa, rozbudziły władze drzemiące u większości ludzi i nawołują
usilnie do pochodu wzwyż. Szlachetny ideał pobudza go
i niepokoi zarazem. Praktykowanie miłosierdzia przychodzi
mu z łatwością. Nauczyło go ono rozwijać swą wrażliwość
i władze uczuciowe. Współczujący i dobry cierpi wszystkie bóle
ludzkości i pragnie przelać na towarzyszy niedoli nadzieję,
która go krzepi; chciałby osuszyć wszystkie łzy, opatrzyć
wszystkie rany, usunąć wszystkie cierpienia.
* * *
- 262 -
Stałe pełnienie obowiązku prowadzi nas do udoskonalenia.
Chcąc je przyspieszyć, dobrze jest zrazu zbadać uważnie
samego siebie, poddając swoje czyny drobiazgowej kontroli.
Nie poznawszy bowiem zła, trudno mu zaradzić.
Możemy badać siebie w innych ludziach. Jeżeli czyjaś wada,
czyjaś przykra usterka uderzy nas, szukajmy starannie, czy
i w nas nie ma podobnego zarodka, a jeśli go znajdziemy,
usiłujmy zaraz wyplenić.
Patrzmy na swoją duszę jako na dzieło cudowne, lecz
niedoskonałe, które upiększać i ozdabiać jest naszym obowiązkiem.
Myśl o naszej niedoskonałości uczyni nas skromniejszymi,
ustrzeże od zarozumialstwa i głupiej próżności.
Weźmy się w surowe karby. Jak krzakowi można nadać
pożądany kierunek i kształt, tak samo możemy kierować
skłonnościami naszej istoty moralnej. Przyzwyczajenie do
dobra ułatwia jego wykonanie. Tylko pierwsze wysiłki są
trudne. Najpierw jednak nauczmy się panować nad sobą.
Wrażenia są zmienne i przelotne, wola zaś jest samym tłem
duszy. Umiejmy rządzić tą wolą, władać wrażeniami, by nigdy
nie dawać im przewagi nad sobą.
Człowiek nie powinien stronić od bliźnich. Należy jednak
dobierać przyjaciół, by żyć w otoczeniu uczciwym i czystym,
gdzie panują tylko dobre wpływy, spokojne i dobroczynne
fluidy.
Unikajmy płochych rozmów, czczej gadaniny, kończącej się
obmową. Bez względu na wyniki, mówmy zawsze prawdę.
Hartujmy się często przez skupienie i zagłębienie w sobie.
Dusza zdobywa przez to nowe siły i nowe światła. Obyśmy
mogli rzec przy końcu każdego dnia: Z pożytkiem pracowałem,
odniosłem pewne zwycięstwo nad sobą, pocieszyłem nieszczęś-
- 263 -
liwych, oświeciłem braci moich, pracowałem, aby stali się lepsi;
spełniłem obowiązek!
Rozdział XLIV
Wiara, nadzieja, pociechy
Wiara jest to ufność człowieka w swe przeznaczenie, uczucie,
które go unosi do potęgi nieskończonej; to pewność, że się jest
na drodze wiodącej do prawdy. Ślepa wiara jest jak pochodnia,
której czerwony blask nie przebije mgły; wiara świadoma jest
potężną latarnią, która żywym światłem rozjaśnia drogę do
przebycia.
Nie zdobywa się takiej wiary, nie przeszedłszy próby zwątpienia,
wszystkich wahań, które oblegają szukających. Dla
niejednych kończy się to przygniatającą niepewnością, błądzeniem
wśród przeciwnych prądów. Szczęśliwy ten, który wierzy,
wie, widzi i dąży tam, dokąd zamierzał. Jego głęboka wiara jest
niewzruszona. Czyni go zdolnym przezwyciężyć największe
przeszkody. Powiedzieć można w przenośni, że wiara góry
przenosi, góry, które tu oznaczają trudności do przebycia,
namiętności, ciemnotę, przesądy i interesy materialne, piętrzące
się na drodze nowatorów.
Pod wiarą rozumie się pospolicie wierzenie w niektóre
dogmaty religijne, przyjęte bez zbadania. Lecz wiarą jest
również i przekonanie, które ożywia człowieka i pociąga do
- 264 -
innych celów. Jest wiara w siebie, w jakieś dzieło materialne,
wiara polityczna, wiara w ojczyznę. Dla artysty, poety, myśliciela
wiara jest odczuciem ideału, tego wzniosłego ogniska,
rozpalonego na wyżynach wiekuistych Boską dłonią, by wskazywało
ludzkości drogę do piękna i prawdy.
Wiara religijna, która wyklucza rozum i zdaje się na sąd
cudzy, która przyjmuje zarys doktryny, nie kontrolując w niej
prawdy i fałszu, jest nieraz ślepa. W niecierpliwości swej ucieka
się chętnie do przymusu i kończy fanatyzmem. I w tym jednak
wypadku wiara jest potężną dźwignią. Uczy ludzi pokory
i cierpienia. Zatruta duchem chęci panowania, była przyczyną
wielu zbrodni, lecz i te opłakane wyniki dowodzą jej potęgi.
Otóż, jeżeli wiara ślepa może dać takie rezultaty, czegóż by
nie dokonała wiara oparta na rozumie, wiara, która sądzi,
rozróżnia i pojmuje? Niektórzy teologowie zalecają nam pogardzać
rozumem, wypierać się go i zdeptać. Zarzucają mu
wszystkie błędy, w jakie popadł, i zdają się zapominać, że ten
sam rozum dopomógł je nam poprawić. Czyż mamy się go
wyrzekać, nawet skoro nam objawia to, co jest dobre i piękne?
Rozum jest to zdolność najwyższa, która wyjaśnia nam
wszystko; rozwija się i potęguje przez ćwiczenia i wprawę, jak
wszystkie nasze zdolności. Rozum ludzki jest odbiciem rozumu
wiecznego: „Jest to Bóg w was" — powiedział św. Paweł.
Kwestionować jego wartość i pożytek, to kwestionować naturę
ludzką i znieważać samą Boskość. Chcieć zastąpić rozum przez
wiarę, to zapominać, że one solidaryzują się obopólnie. Ich
zespolenie rozszerza widnokrąg myśli, harmonizuje nasze zdolności
i stwarza pokój wewnętrzny.
Wiara jest matką szlachetnych uczuć i wielkich czynów.
Człowiek głęboko przekonany pozostaje niewzruszony wobec
265 -
niebezpieczeństwa i doświadczeń. Silniej od pochlebstw, gróźb
czy pokus, silniej niż głosy namiętności, brzmi w głębiach jego
sumienia głos, który podtrzymuje go w walce, ostrzega w niebezpiecznych
chwilach.
Aby zyskać taką władzę, wiara musi posiadać trwałą osnowę,
jaką przedstawia dla niej swoboda badania i wolność myśli.
Zamiast dogmatów i tajemnic powinna uznawać tylko zasady
wypływające z bezpośredniego postrzegania, ze zgłębienia praw
przyrody. Taki właśnie jest charakter wiary spirytystycznej.
Filozofia duchów dostarcza nam idee, które w świetle
rozumu zyskują na sile. Znajomość świata niewidzialnego,
ufność w najwyższe prawo sprawiedliwości i postępu nadają tej
wierze podwójną cechę pewności i spokoju.
Czegóż tu w istocie się lękać, wiedząc, że żadna dusza nie
może zginąć, że po burzach i udręczeniach życiowych, wskroś
ciemnej nocy, która wszystko zdaje się pochłaniać, zabłyśnie
czarowne światło dni nie mających końca?
Kiedy zbliża się chłodna starość i kładzie nam swój znak na
czoło, gasi blask oczu, odrętwia członki, uciskając barki,
zgłaszają się za nią smutek, niechęć do wszystkiego, poczucie
silnego znużenia i potrzeba ostatecznego wypoczynku. Och,
w tym zmierzchu życia, w tych godzinach niepokoju, jakże
raduje i krzepi drobne światełko, iskrzące się w duszy wierzącego;
wiara w nieskończoną przyszłość, wiara w sprawiedliwość,
w najwyższą dobroć!
Przeniknąwszy się ideą, że obecne życie jest tylko chwilą
z całości nieśmiertelnego istnienia, ścierpimy łatwiej nieuniknione
zło tej chwili. Perspektywa czasów, otwierająca się przed
nami, pozwoli nam spoglądać z wysoka na obecne niepowodzenia.
Poczujemy się swobodniejsi, lepiej uzbrojeni do walki.
Znając przyczynę trosk i nieszczęść, spirytysta pojmuje ich
- 266
konieczność. Wie on, że cierpienie jest słuszne i przyjmuje je bez
szemrania. Dla niego śmierć nie jest zerwaniem, więzy serdeczne
trwają w życiu pośmiertnym i wszyscy, którzy miłowali się
tutaj, odnajdą się wyzwoleni z niedoli ziemskiej; rozłąka istnieje
tylko dla złych. Z takich przekonań czerpać można pociechy nie
znane obojętnym i sceptykom. Gdyby wszystkie dusze na
świecie zjednoczyły się w tej potężnej wierze, nastąpiłby nie
znany dotąd w historii przewrót moralny.
Niestety, zbyt mała jeszcze garstka ludzi wyznaje tę wiarę.
Duch prawdy przemówił do Ziemi, lecz Ziemia nie dała mu
właściwego posłuchu. Jego głos posłyszeli cisi, mali, wydziedziczeni,
wszyscy spragnieni nadziei. Ruch spirytystyczny spotkał
się zrazu z mocnym oporem w środowiskach religijnych
i naukowych. Dziś spór łagodnieje. Mało ludzi ma odwagę
cofnąć swe zdanie i przyznać się do błędu; większość woli całe
życie zwalczać prawdę, która narazić może ich interesy lub ich
dotychczasowe przekonania. Inni w skrytości ducha uznają
piękno i podnioslość tej nauki, lecz obawiają się jej wymagań
moralnych. Przywiązani do rozrywek, do życia bez troski,
usuwają z myśli wszystko, co kazałoby im zerwać z upodobaniami
zgubnymi, lecz dla nich drogimi. W przyszłości gorzko
pożałują tego trybu życia.
Społeczeństwo nasze mało troszczy się o stronę moralną.
Poglądy i zdania są sprzeczne, a człowiek niesiony wirem życia
materialnego rozmyśla zbyt mało.
Kto jednak ze szczerym sercem poszukuje wiary i prawdy,
ten znajdzie je w nowym objawieniu. Wpływy z wysoka otoczą
go i skierują do rodzącego się światła, które z czasem opromieni
całą ludzkość.
Rozdział XLV
Pycha, bogactwo i ubóstwo
Ze wszystkich wad najgroźniejsza jest pycha, bo sieje ona
ziarna prawie wszystkich innych wad. Niech raz przedostanie
się do duszy, zaraz jak na zdobytym przyczółku umacnia się,
rozkłada dogodnie i gra rolę pana i władcy. Jest to hydra
poczwarna, wciąż rodząca potwory równie straszne jak ona
sama.
Biada człowiekowi, który dał się jej schwytać! Już nie uwolni
się od niej, chyba że za cenę okrutnych walk, po bolesnych
doświadczeniach, po wielu istnieniach pełnych upokorzeń
i poniżeń, bo to jedyne skuteczne lekarstwo na błędy, które
z pychy powstają.
Wada ta jest największą plagą ludzkości. W niej biorą
początek wszelkie niesnaski społeczne, rywalizacja klas i ludów,
intrygi, nienawiść i wojna. Za jej podszeptem rozbudzone
szalone ambicje pokryły świat krwią i zgliszczami, jej też
zawdzięczamy i cierpienia w zaświatach, bo jej skutki trwają
nawet po śmierci, nawet w odległych istnieniach.
Pycha nie tylko odwraca nas od miłości bliźniego, ale wprost
uniemożliwia wszelką poprawę, wytwarzając przesadne pojęcie
o naszej wartości, każąc zamykać oczy na błędy. Jedynie
surowa kontrola czynów i myśli wpływa na przemianę charakteru.
Jakże jednak człowiek pyszny poddałby się takiej kontroli!
Ze wszystkich ludzi on najmniej zdolny jest do poznania siebie.
Nic nie może wywieść go z błędu, bo w ślepym zarozumialstwie
odrzuca wszelkie światło krytyki; nienawidzi zaprzeczenia
i lubuje się w towarzystwie pochlebców.
Jak robak toczy piękny owoc, tak pycha psuje najlepsze
dzieła. Nieraz czyni je nawet szkodliwymi dla sprawy. Dobro
- 268 -
spełnione rozgłośnie z tajnym pragnieniem poklasku i sławy
zwraca się przeciw swemu wykonawcy. W życiu duchowym
pobudki naszych czynów wstają jako świadkowie; gnębią one
ducha pysznego i obracają wniwecz domniemane zasługi.
Pycha przesłania nam każdą prawdę. Aby z pożytkiem badać
wszechświat i jego prawa, trzeba przede wszystkim prostoty,
szczerości, prawości serca i umysłu - cnót nie znanych pysznemu.
Myśl, że rządzi nami tyle istot i rzeczy, jest mu nieznośna,
więc ją odpycha. Jego własny sąd stanowi granice możliwości;
trudno mu pogodzić się z myślą, że jego wiedza i pojmowanie są
ograniczone. Człowiek prosty, pokornego serca, pełen zalet
moralnych, prędzej dojdzie do prawdy mimo niższych zdolności
niż pyszałek nadęty ziemską wiedzą, buntujący się przeciw
prawu, które go obniża i pozbawia złudnego uroku.
Nauczanie duchów ukazuje nam we właściwym świetle
położenie pysznych w życiu pośmiertnym. Mali i pokorni tego
świata tam są wywyższeni; możni i próżni są upokorzeni
i poniżeni. Jedni przynieśli z sobą to, co stanowi istotną
wyższość: cnoty i zalety zdobyte cierpieniem, podczas gdy inni
musieli porzucić u grobu tytuły, majątek i pustą wiedzę.
Wszystko, co stanowiło ich sławę i szczęście, rozwiało się jak
dym. Przychodzą w zaświaty biedni, odarci, a raptowne
ogołocenie w zestawieniu z minioną świetnością zajątrza ich
cierpienia i dojmujące zgryzoty. Z jakąż głęboką goryczą widzą
nad sobą w światłości tych, którymi pogardzali na Ziemi! Ten
sam los przypadnie im we wcieleniach następnych. Pycha,
próżna ambicja może stępić się i zniknąć tylko w przeżyciach
pełnych strapień, dokuczliwych, poświęconych pracy i wyrzeczeniu
się, w ciągu których dusza pyszna wnika w siebie,
poznaje swój błąd i otwiera się dla uczuć lepszych.
Odrobina rozsądku i zastanowienia ustrzegłaby nas od tych
strapień. Jakże możemy dać się uwieść i opanować pysze, kiedy
- 269
wystarczy zastanowić się nad własną małością. Czy naszą
próżność budzi ciało fizyczne i jego ozdoby? Uroda jest
przemijająca; jedna choroba może ją zniszczyć. Czas robi
swoje; jeszcze parę kroków dalej w życie, a wszystkie wdzięki
zwiędną i ciało nasze stanie się odrażające. Może pysznimy się
swą przewagą nad naturą? Niechże najmożniejszy z nas,
najlepiej uzdolniony znajdzie się na pustyni, gdzie sam sobie
będzie musiał wystarczyć; niech stanie wobec rozpętanych
żywiołów; niech sam jeden wystawi się na wściekłość oceanu;
jakże słabym się poczuje wobec szalejących wichrów, fal lub
ognia podziemnego!
W godzinach grożącego niebezpieczeństwa wszystkie różnice
społeczne, tytuły, bogactwa ocenia się według istotnej ich
wartości. Jesteśmy wszyscy równi wobec niebezpieczeństwa,
cierpienia i śmierci. Wszyscy ludzie od najwyżej umieszczonego
do najnędzniejszego z tej samej ulepieni są gliny. W łachmanach
czy w zbytkownym stroju ich ciała ożywiają duchy tego samego
pochodzenia i wszystkie zjednoczą się w życiu przyszłym.
Jedynie wartość moralna stanowić będzie różnicę. Największy
na Ziemi może być ostatnim z ostatnich w przestrzeni,
a żebrak przywdzieje może szatę godową. Nie pogardzajmy
nikim. Niech pomyślność nie wbija nas w pychę. Nikt nie wie,
co jutro mu przeznacza.
* * *
Jeżeli Jezus obiecał pokornym i maluczkim wejście do
królestwa niebieskiego, to dlatego, że bogactwo i potęga nazbyt
często rodzi pychę, a życie skromne, pracowite jest najpewniejszym
wynikiem postępu moralnego. W spełnianiu zadania
codziennego pracownik rzadziej spotyka się z pokusą, z nie-
- 270 -
zdrowymi pragnieniami; może oddawać się rozmyślaniu, rozwijać
swą świadomość; człowiek światowy pochłonięty jest
przez płoche rozrywki, spekulacje lub uciechy.
Bogactwo wiąże nas z Ziemią tak licznymi i głęboko
wżerającymi się okowami, że rzadko kiedy śmierć zdoła je
rozerwać. Stąd płyną udręczenia bogacza w życiu przyszłym.
A tak łatwo jest pojąć, że na tej Ziemi nic właściwie do nas nie
należy. Dobra, do których tak się przywiązujemy, tylko
pozornie są nasze. Setki, tysiące innych przed nami wierzyło
w ich posiadanie; miliony innych będzie po nas upajać to samo
złudzenie, a wszyscy porzucą je wcześniej lub później. Nawet
nasze ciało jest pożyczką od natury, a ona potrafi je nam
odebrać, gdy jej się spodoba. Jedyną naszą trwałą własnością są
zdobycze duchowe i moralne.
Z rozmiłowania w dobrach materialnych rodzi się często
zawiść i zazdrość. Kto wyhodował w sobie te wady, może
pożegnać się z pokojem i wytchnieniem. Jego życie będzie
nieustanną męczarnią. Powodzenie, dostatki bliźniego rozbudzą
w nim pałającą pożądliwość, gorączkę posiadania, które
go strawią. Zawistny marzy tylko o zaćmieniu innych, o zdobyciu
bogactw, których nie zdoła nawet wyzyskać. Czy może być
istnienie bardziej nędzne? Uganiać się bez wytchnienia za
ułudnym szczęściem, całą duszę wkładać w czcze błahostki,
których utrata doprowadza nas do rozpaczy, czyż to nie jest
bezustanną męczarnią?
Bogactwo samo przez się złem nie jest. Jest złem lub dobrem,
stosownie do użytku, jaki z niego uczynimy. Najbardziej uważać
trzeba, aby nie wzniecało pychy i twardości serca. Trzeba
być panem swego majątku, nie zaś jego niewolnikiem. W takich
warunkach łatwiej zniesiemy niebezpieczną próbę bogactwa.
- 271 -
Wtedy nie osłabi ono charakteru, nie rozbudzi zmysłowości,
prawie nieodłącznej od dobrobytu.
Powodzenie jest niebezpieczne ze względu na pokusy, na
olśnienie, jakimi pęta umysły. Może być jednak źródłem
wielkiego dobra, jeżeli korzysta się z niego rozumnie i z umiarkowaniem.
Za pomocą bogactwa można przyczynić się do postępu
intelektualnego ludzkości, do naprawy stosunków społecznych,
tworząc instytucje dobroczynne, zakładając szkoły,
uprzystępniając wydziedziczonym korzystanie z odkryć naukowych,
ze sztuk pięknych. Przede wszystkim jednak bogactwo
powinno przelać się do tych, którzy walczą z niedostatkiem,
w formie pracy i zapomogi.
Poświęcać swe dochody na wyłączne zadowolenie próżności
i zmysłów - to marnować swe istnienie i stwarzać trudne
przeszkody na przyszłość. Bogaty musi spłacić rachunek z depozytu
złożonego w jego ręce dla dobra wszystkich. Kiedy
prawo nieugięte głosem jego sumienia oskarży go w życiu
przyszłym, gdzie złoto nie ma już wpływu, cóż odpowie on na
zarzut, że sam tylko korzystał z dobra, które miało ukoić głód
i cierpienia innych?
Skoro duch nie czuje się dostatecznie uzbrojony przeciw
pokusom bogactwa, niech lepiej uniknie niebezpiecznej próby,
wybierając życie skromne, z dala od wirów majątku i potęgi.
Jeżeli mimo wszystko los przeznacza mu wyższe stanowisko na
tym świecie, niech będzie rozważny, bo czeka go wielka
odpowiedzialność i obowiązki z tym związane. Gdy znajdzie się
w nizinach społecznych, niech mu to nigdy nie będzie powodem
wstydu.
Rola pokornych to rola zasłużonych, oni dźwigają całe
brzemię cywilizacji, ich to pracą żyje i karmi się ludzkość.
- 272
Ubogi powinien być świętym dla wszystkich, gdyż Jezus urodził
się i umarł ubogim, ubóstwo wybrał Epiktet, Franciszek
z Asyżu, Michał Anioł, Wincenty a Paulo i tyle innych
szlachetnych duchów, które żyły na tym świecie. Wiedzieli oni,
że praca, niedostatek, cierpienie rozwijają męskie siły duszy,
a powodzenie je osłabia. W oderwaniu od rzeczy ziemskich
jedni znaleźli swą świętość, inni potęgę, którą daje geniusz.
Ubóstwo uczy nas współczucia dla cudzych trosk, dając nam
lepiej je poznać; łączy nas ze wszystkimi, którzy cierpią; nadaje
wartość tysiącom rzeczy błahych dla ludzi szczęśliwych. Kto nie
wziął tej lekcji od życia, temu obca pozostanie jego strona
najbardziej wzruszająca.
Nie zazdrośćmy bogaczom, których pozorny przepych kryje
tyle nędzy moralnej. Pamiętajmy, że pod Włosienicą ubóstwa
kryją się najpiękniejsze cnoty, wyrzeczenia i poświęcenie.
Nie zapominajmy również, że nieustanną ofiarnością maluczkich,
ich mozołem i krwią żyją społeczeństwa, bronią się
i odradzają.
Rozdział XLVI
Egoizm
Egoizm jest bratem pychy i wypływa z tych samych źródeł.
Jest to jedna z najstraszniejszych chorób duszy, największa
przeszkoda do ulepszeń społecznych. On sam zdoła zmarnować,
unicestwić prawie wszystkie wysiłki człowieka skierowane
- 273 -
ku dobru. Toteż walkę z nim powinni toczyć ustawicznie
wszyscy przyjaciele postępu, wszyscy słudzy sprawiedliwości.
Egoizm jest stanem tego okrutnego indywidualizmu, który
cechuje zwierzę, a który utrzymał się jako ślad minionej
niższości. Człowiek jest jednak istotą towarzyską, przeznaczony
do współżycia z bliźnimi i bez nich nic nie może. Pozostawiony
samemu sobie, nie zdoła zaspokoić swych potrzeb
i rozwinąć zdolności.
Po Bogu, to właśnie społeczeństwu zawdzięcza wszystkie
dobrodziejstwa istnienia i cywilizacji. Korzysta z nich i właśnie
to wkłada na niego obowiązek przysparzania dobra ogólnego.
Ze społeczeństwem wiąże go ścisła solidarność, należą wzajem
do siebie. Pozostawać bezczynnym, bezużytecznym, nieprodukcyjnym
pośród ogółu pracującego jest obrazą moralności,
nieomal kradzieżą, bo korzystając z pracy bliźniego, zaciąga się
dług bez zamiaru uiszczenia należności!
Stanowimy nieodłączną cząstkę społeczeństwa i dotyka nas
wszystko, co w nie godzi. Według zrozumienia tego związku
społecznego, tego prawa solidarności, możemy ocenić dozę
własnego egoizmu. Kto umie żyć z bliźnimi i dla bliźnich, ten
nie potrzebuje lękać się nadejścia tej plagi. Posiada niezachwiany
sprawdzian swego postępowania. Nie czyni on nic,
dopóki nie zastanowi się, czyjego zamiar będzie dobry lub zły
dla otaczających, dopóki nie zapyta się, czy jego czyny będą
szkodliwe czy pożyteczne dla społeczeństwa, którego jest
członkiem. Jeśli wydają mu się korzystne dla niego, a szkodliwe
dla innych, powstrzyma się od nich bezwzględnie.
Skąpstwo jest najwstrętniejszym odcieniem egoizmu. Uwidocznia
ono niskość duszy, która gromadząc bogactwa pożyteczne
dla ogółu, nie umie nawet sama z nich korzystać. Skąpiec
w swym uwielbieniu dla złota i w łapczywości, z jaką je
274
zdobywa, zuboża bliźnich i siebie, gdyż ubóstwem jest ta
pozorna obfitość gromadzona bezużytecznie, ubóstwem względnym,
lecz niemniej dokuczliwym.
Żadne wznioślejsze uczucie nie może zakiełkować w duszy
skąpca. Zawiść, chciwość, które go dręczą, skazują go na życie
męczące i na gorszą stokroć przyszłość. Nie ma słów dla jego
rozpaczy, gdy ujrzy zza grobu, jak jego skarby dzielą inni
między sobą.
Jeśli szukacie spokoju serca, chrońcie się przed tą niską
i godną, pogardy wadą! Lecz nie wpadajcie w przesadę odwrotną.
Nie bądźcie rozrzutni. Używajcie swych zasobów i dochodów
z umiarkowaniem i rozsądkiem.
Egoizm karze sam siebie. Dla egoisty istnieje tylko jego
własna osoba, cała reszta jest mu obojętna. Toteż godziny jego
życia wloką się pełne nudy. Pustka czeka go wszędzie, tak
w istnieniu ziemskim, jak po śmierci, bo ludzie czy duchy,
wszyscy od niego stronią.
Przeciwnie, ten, kto współpracuje w miarę sił przy dziele
społecznym, kto współżyje z bliźnimi, pozwalając im korzystać
ze swych zdolności i zasobów, skoro nawzajem bierze to od
nich, kto rozsiewa naokoło wszystko, co jest w nim najlepszego,
ten czuje się szczęśliwy. Ma świadomość, że jest użytecznym
członkiem społeczeństwa, że służy prawu. Wszystko, co zdarza
się w świecie, obchodzi go; wszystko, co piękne i wzniosłe,
wzrusza go i przejmuje; dusza jego drga harmonijnie ze
wszystkimi duszami szlachetnymi, a nuda i rozczarowanie nie
mają do niego dostępu.
Rolą więc naszą jest bojować bez przerwy o dobro i prawdę,
a nie stać na uboczu. Nie siedząc lub leżąc należy podziwiać
obraz życia ludzkiego w ciągłej twórczości; trzeba stać jako
pionier, jak żołnierz zawsze gotów do spełnienia wielkiego
- 275 -
dzieła, do utorowania nowych dróg, do wzbogacenia spuścizny
ludzkości. Jakkolwiek egoizm spotyka się we wszystkich sferach,
częściej jednak nawiedza on bogatego niż biednego.
Nadto często pomyślność wysusza serce, gdy niepowodzenie,
dając nam poznać ciężar bólu, uczy współczucia dla bólu
innych. Czy zresztą bogaty zdaje sobie sprawę, za cenę jakich
trudów i mozołów tworzą się te tysiące rzeczy, które otaczają go
przepychem?
Nie zasiądźmy nigdy za nakrytym dobrze stołem, nie pomyślawszy
o tych, którzy cierpią głód! Myśl taka wpłynie na naszą
wstrzemięźliwość i umiarkowanie. Pomyślmy o milionach ludzi
zgarbionych w letnim skwarze, lub w slocie i chłodzie, którzy za
nędzną zapłatę wydobywają z ziemi produkty sycące nasze
uczty i zdobiące mieszkania. Przypomnijmy sobie, że gdy
oświetlić chcemy swe domostwo olśniewającym światłem,
ludzie nam podobni, zdolni jak my czuć i kochać, pracują pod
ziemią, z dala od jasnego słońca i nieba i z oskardem w ręku ryją
przez całe życie wnętrzności ziemi. Pamiętajmy, że zdobiące
nasze salony zwierciadła, błyszczące kryształy, te wszystkie
przedmioty składające się na nasz dobrobyt, nie przyszły na
świat samorodnie, lecz miliony innych ludzi, na wzór potępieńców
w czeluściach piekielnych, spędza swe życie w trawiącym
upale pieców hutniczych i odlewni, pozbawieni powietrza,
zniszczeni, zużyci przed czasem, mając w perspektywie starość
w nędzy i chorobach. Wiedzmy, że cały ten komfort, którego
obojętnie zażywamy, okupiony jest męką pokornych i pognębieniem
maluczkich. Niech nas przeniknie ta myśl i niech
nas opanuje; jak szpada ognista wyrżnie ona egoizm z naszych
serc i zmusi, byśmy poświęcili swe dobra, swe zdolności i cały
wolny czas na poprawienie losu słabych.
Nie będzie bowiem pokoju między ludźmi, nie będzie
szczęścia społecznego, aż zwyciężony będzie egoizm, aż znikną
- 276 -
przywileje i rażące nierówności, aż każdy w miarę pracy i zasług
weźmie udział w dobrobycie wszystkich. Bez sprawiedliwości
nie może być pokoju ani harmonii. Dopóki egoizm jednych
karmić się będzie łzami i cierpieniem drugich, dopóki wymogi
,ja" zagłuszać będą wołanie obowiązku, nienawiść będzie
krzewiła się na Ziemi, walki o interesy będą powodem niesnasek
i burz w łonie społeczeństw.
Dzięki jednak poznaniu i zrozumieniu naszej przyszłości
zwycięża idea solidarności ludzkiej. Prawo powrotu do ciała,
konieczność odrodzenia się w skromnych warunkach powoli
stłumią egoizm. Wobec tych perspektyw zmniejszy się przesadne
poczucie osobowości i nabierzemy właściwego pojęcia
o miejscu i naszej roli we wszechświecie. Wiedząc, że związani
jesteśmy ze wszystkimi duszami, zsolidaryzowani z ich postępem
i szczęściem, więcej zajmiemy się ich położeniem,
rozwojem i prawami.
W miarę rozpowszechnienia się tego uczucia poprawią się
stosunki społeczne, instytucje; braterstwo, to banalne słowo na
ustach wszystkich, wniknie do serc i stanie się rzeczywistością.
Zaczniemy żyć w innych, cieszyć się ich radością, cierpieć ich
bólem. Nie będzie wówczas żadnej skargi bez echa, żadnego
bólu nie ukojonego. Wielka rodzina ludzka zjednoczona, silna,
spokojna, podąży szybszym krokiem do swych wspaniałych
przeznaczeń.
Rozdział XLVII
Miłosierdzie
Naprzeciw zasady stawianej przez niektóre religie: „Poza
Kościołem nie ma zbawienia", jak gdyby ich czysto ludzki
punkt widzenia mógł rozstrzygać o losie dusz w życiu przyszłym,
Allan Kardec umieszcza inne słowa w nagłówku swych
dzieł: „Poza miłosierdziem nie ma zbawienia". Duchy nauczają
bowiem, że miłosierdzie jest cnotą najwyższą, daje klucz do
wyższych niebios.
„Trzeba kochać ludzi" powtarzają one za Chrystusem, który
w tych słowach zamknął wszystkie nakazy prawa moralnego.
Ależ, zarzucają, ludzie nie są wcale przyjemni. Tkwi w nich
dużo złości i bardzo trudno jest stosować wobec nich miłosierdzie.
Skoro tak ludzi osądzamy, to znaczy, że chcemy brać pod
uwagę złe strony ich charakteru, ich wady, namiętności,
słabostki, zapominając zbyt często, że sami od nich wolni nie
jesteśmy, że jeśli oni potrzebują miłosierdzia, my nie mniej
potrzebujemy pobłażliwości.
Wszakże zło nie panuje wszechwładnie na tym świecie. Jest
i dobro w człowieku, są zalety, cnoty. A nade wszystko
cierpienia. Jeżeli chcemy być miłosierni, a być nimi powinniśmy
tak w interesie własnym, jak w interesie ładu społecznego, nie
czepiajmy się w swym sądzie o bliźnich tego, co nas skłoni do
obmowy, do oczerniania, lecz przede wszystkim uznajmy
w człowieku brata, towarzysza broni w walce życiowej. Popatrzmy
na cierpienia, które znosi na każdym szczeblu społecznym.
Gdzież taki, który nie chowa rany w głębiach duszy, który
nie dźwiga brzemienia smutków, goryczy? Jeśli z tego punktu
- 278
widzenia zaczniemy rozważać bliźnich, nasza niechęć prędko
zamieni się w sympatię.
Często słychać zarzut pospolitości i brutalnych popędów
w klasie roboczej, zawiści i niesłusznych uroszczeń wśród ludu.
Czy jednak zastanowiono się dość nad złym przykładem, który
icłf otacza od dzieciństwa?
Konieczności życia i wymogi codzienne narzucają im zadanie
twarde i pochłaniające. Żadnej folgi, żadnego wytchnienia, by
rozświetlić swą inteligencję. Nie znane im są rozkosze nauki,
słodycze sztuk pięknych. Co wiedzą oni o prawach moralnych,
o swym przeznaczeniu, o trybie wszechświata? Jakże mało
kojących promieni wślizguje się w te ciemności! Zabójcza walka
z twardą koniecznością - oto ich życie. Brak pracy, choroba,
nędza grożą im i ścigają bezustannie. Jakiż charakter nie
zgorzknieje wśród takiej niedoli? Żeby z poddaniem znosić
takie życie, trzeba niezwykłego stoicyzmu, siły duszy tym
cudowniejszej, że jest ona raczej instynktowna niż wyrozumowana.
Zamiast ciskać kamieniem w tych nieszczęśników, starajmy
się ulżyć ich niedoli, otrzeć ich łzy, pracować ze wszystkich sił
nad słuszniejszym podziałem dóbr materialnych i skarbów
myśli na Ziemi. Nie dość rozumiemy, ile wpływu na te zranione
dusze ma dobre słowo, objaw zainteresowania, serdeczny
uścisk dłoni. Oburzają nas wady ubogich, a przecież ile
usprawiedliwienia leży na dnie ich nędzy! Nie chcemy uznać ich
cnót, które są tym bardziej godne podziwu, że rozkwitają na
bagnisku.
Ileż cichych poświęceń między pokornymi! Ile uporczywych,
bohaterskich walk z przeciwnościami! Pomyślmy o niezliczonych
rodzinach wegetujących bez oparcia, pomocy, o tylu
dzieciach pozbawionych rzeczy niezbędnych, o tych wszystkich
- 279 -
istotach, które drżą z chłodu w wilgotnych, ciemnych norach
lub na poddaszach. Co ma począć kobieta z ludu, matka
rodziny wegetującej w takich warunkach, gdy nadejdzie zima,
gdy ognisko bez ognia, stół bez pokarmu, gdy łachmany na
twardym łożu zastępują kołdrę sprzedaną lub zastawioną na
chleb! Czy jej poświęcenie nie jest bezustanne? Jakże pęka jej
serce na widok cierpień istot bliskich! Czy syty darmozjad nie
powinien zapłonąć wstydem wobec tych cierpień? Jakąż odpowiedzialność
miażdżącą ściąga na siebie, jeśli wśród swego
nadmiaru zapomina o tych uciśnionych przez nędzę!
Oczywiste, że w sceny życia maluczkich miesza się wiele
rzeczy odrażających. Skargi i przekleństwa, pijaństwo i prostytucja,
dzieci bez serca, rodzice bez sumienia, wszystko zło tu
się gnieździ, lecz pod tą wstrętną powłoką zawsze to dusza
ludzka cierpi, dusza, siostra nasza, godna współczucia i zainteresowania.
Wyciągnąć ją z dna kałuży, oświecić, pomóc w dźwignięciu
się i rehabilitacji, jakież to wielkie zadanie! W ogniu miłosierdzia
wszystko się oczyszcza. Takim ogniem płonął Chrystus,
Wincenty a Paulo i wszyscy ci, którzy w swej niezmierzonej
miłości dla słabych i upadłych znaleźli podstawę dla swego
wspaniałego wyrzeczenia się.
To samo powiedzieć można o tych, którzy mają zdolność
bardzo miłować i wiele cierpieć. Ból jest dla nich jak gdyby
wtajemniczeniem innych. Umieją oni wznieść się nad własne
troski oraz widzieć tylko cudzy ból i szukać dla niego lekarstwa.
Stąd pochodzą te szczytne przykłady zaparcia się, dawane
przez dusze dostojne, które wśród własnych cierpień znajdują
tajemną siłę leczenia ran tych, którzy padli w boju życiowym.
Miłosierdzie ma inny charakter niż sama troskliwość o nieszczęśliwych.
Miłosierdzie materialne, czyli dobroczynność, da
- 280 -
stosować się do pewnej liczby naszych bliźnich w formie
pomocy, wsparcia i pokrzepienia. Miłosierdzie moralne powinno
ogarnąć wszystkich współżyjących z nami na tym świecie.
Nie polega ono na jałmużnie, lecz na życzliwości obejmującej
wszystkich ludzi od najenotliwszego do najbardziej nikczemnego*
Takie miłosierdzie stosować może każdy, na każdym,
choćby najskromniejszym stanowisku.
Prawdziwe miłosierdzie jest cierpliwe i pobłażliwe. Nie
gardzi nikim, nie uraża; jest tolerancyjne, a jeśli stara się
odwieść od czegoś, robi to łagodnie, bez gwałtownych starć
i potępienia nabytych idei.
Rzadka to w każdym razie cnota. Pewien podkład egoistyczny
każe nam raczej postrzegać i krytykować cudze wady, a być
zaślepionym na własne. I choć tyle jest w nas rzeczy na opak,
z całą przenikliwością poszukujemy ich u bliźniego. Toteż
rzeczywista wyższość moralna musi iść w parze z miłosierdziem
i skromnością. Nie mamy prawa potępiać innych za wady,
których możemy dopuszczać się sami; a gdyby nawet nasz
postęp moralny uwolnił nas od tych wad na zawsze, nie
powinniśmy zapominać o tych chwilach, kiedy sami byliśmy
w szponach namiętności i występku.
Mało jest ludzi nie mających złych przyzwyczajeń i zgubnych
skłonności. Zapamiętajmy, że tą samą miarą będziemy sądzeni,
jaką przykładamy do innych. Opinia, jaką tworzymy sobie
o bliźnich, jest zazwyczaj odbiciem naszej własnej natury.
Bądźmy skorsi w usprawiedliwianiu niż w naganie!
Nie ma nic zgubniejszego dla rozwoju duszy niż obgadywanie,
nieustanna obmowa, do której ciągnie każde niemal
towarzystwo. Echo naszych słów dźwięczy w życiu przyszłym,
opary niechętnych myśli tworzą gęstą mgłę, która otacza ducha
- 2SI -
ciemną chmurą. Strzeżmy się tych krytyk, złośliwych sądów
i słów szyderczych, które zatruwają przyszłość. Unikajmy
obmowy jak zarazy; zatrzymajmy na wargach każde gorzkie
słowo, gotowe się wymknąć! Szczęście nasze od tego zależy.
* * *
Człowiek miłosierny dobro spełnia w cieniu, kryje dobre
uczynki, podczas gdy próżny rozgłasza te trochę, jakie wyświadczył.
„Niechaj nie wie lewica, co daje prawica" - powiedział
Jezus. „Kto czyni dobrze z chełpliwością, ten wziął już
nagrodę".
Dawać po kryjomu, być obojętnym na pochwały ludzkie
- to dowodzi prawdziwej wyższości charakteru; stajmy ponad
sądem świata przemijającego, szukając oceny swych postępków
w życiu, które się nie kończy.
W takich warunkach niewdzięczność, niesprawiedliwość nie
dosięga człowieka miłosiernego. Spełnia on dobro jako swój
obowiązek, nie oczekując stąd żadnej korzyści. Nie szuka
nagrody, troskę o to, żeby jego dobre czyny odniosły pożądany
skutek, zostawia prawu wiecznemu, a raczej nie myśli o tym
zupełnie. Jest szlachetny bez wyrachowania. By dogodzić
innym, odejmie samemu sobie, wiedząc, że nie ma żadnej
zasługi w oddaniu nadmiaru. Dlatego obol biedaka, grosz
wdowi, kęs chleba rozłamany z towarzyszem niedoli cenią się
wyżej niż hojność bogacza. Ubogi nędzarz zawsze znajdzie coś
do oddania biedniejszemu.
Jest do wyboru tysiąc sposobów, gdy chcemy pomagać
braciom. Złoto nie wszystkie łzy osusza, nie wszystkie zabliźnia
rany. Są smutki, które łatwiej ukoić można szczerą przyjaźnią,
serdecznym wylaniem duszy niż jakimkolwiek bogactwem.
- 282 -
Bądźmy wspaniałomyślni względem tych, którzy padli w boju
ze swymi namiętnościami i zawikłali się w zło; bądźmy
wspaniałomyślni dla grzeszników, zbrodniarzy. Czyli wiemy,
przez jakie fazy przechodziła ich dusza, jakie pokusy znosili,
zanim upadli? Czy mieli znajomość praw najwyższych, która
krzepi w chwili niebezpieczeństwa? Ciemni, niepewni, miotani
wichrem przeciwności, czyż mogli oprzeć się i zwyciężyć?
Odpowiedzialność jest proporcjonalna do wiedzy; więcej wymaga
się od tego, który posiadł prawdę.
Bądźmy litościwi względem maluczkich, słabych, stroskanych,
którym krwawią rany duszy lub ciała. Poszukujemy
środowisk, gdzie cierpienia jest najwięcej, gdzie więdną ludzkie
istnienia w smutku śmiertelnym i opuszczeniu. Zstąpmy do
tych otchłani bólu i zanieśmy tam krzepiącą pociechę, dobre
słowo, serdeczne napomnienie, aby rozbudzić nadzieję, to
słońce nieszczęśliwych. Starajmy się wyrwać stamtąd choć
jedną ofiarę, oczyścić ją, ocalić od złego, otworzyć jej drogę
prawości. Tylko poświęceniem i uczuciem zapełnimy przepaść
dzielącą jednych ludzi do drugich, zapobiegniemy kataklizmom
społecznym, gasząc nienawiść tlącą w sercu wydziedziczonych.
Cokolwiek uczyni człowiek dla brata swego, zostaje zapisane
w wielkiej księdze fluidycznej, której karty rozłożone są
w przestrzeni, karty świetlane, gdzie utrwalają się nasze czyny,
uczucia i myśli. A długi te zostaną nam spłacone sowicie
w istnieniach przyszłych.
Nic nie będzie stracone ani zapomniane. Więzy łączące dusze
poprzez czasy utkane są z dobrych uczynków przeszłości.
Mądrość wiekuista obmyśliła wszystko dla dobra istot.
Dobro spełnione tu na Ziemi staje się w przyszłości źródłem
nieskończonych uciech.
- 283 -
Doskonałość człowieka mieści się w dwóch słowach: miłosierdzie,
prawda. Miłosierdzie jest cnotą najwyższą i pochodzi
od Boga. Promieniuje ona na światy, rozgrzewa dusze
jak spojrzenie, jak uśmiech Wiekuistego. Przewyższa ono
w skutkach wiedzę i geniusz. Te bowiem zawsze niosą trochę
dumy. Są one czasem zapomniane i niedocenione, gdy tymczasem
miłosierdzie, zawsze słodkie i życzliwe, rozczula najtwardsze
serca, obezwładnia dusze najprzewrotniejsze, roztapiając
je w miłości.
Rozdział XLVIII
Cierpliwość i dobroć
Jeśli duma jest ojcem szeregu wad, miłosierdzie daje życie
wielu cnotom. Z niego płynie cierpliwość, słodycz, oględność
w słowach. Człowiekowi miłosiernemu łatwo jest być cierpliwym,
łagodnym, przebaczać urazy. Miłosierdzie jest towarzyszem
dobroci. Dusza dostojna nie zna nienawiści, nie szuka
zemsty. Buja powyżej zawziętości i gniewu, patrzy na rzeczy
z wysoka. Rozumiejąc, że krzywdy ludzkie są wynikiem
niewiedzy, nie chowa ona urazy. Wie, że przebaczenie unicestwia
wszelki zarodek nieprzyjaźni, wszelką przyczynę rozdźwięku
w przyszłości, zarówno na Ziemi, jak w życiu przestrzeni.
Miłosierdzie, łaskawość, przebaczenie czynią nas odpornymi
na wszelkie ciosy podłości i przebiegłości. Stopniowo odrywają
- 284
nas od próżności ziemskich i przyzwyczajają spoglądać ku
rzeczom, które nie zawodzą.
Przebaczenie jest obowiązkiem duszy tęskniącej do wyższych
stref ducha. Ileż to razy sami potrzebowaliśmy tego przebaczenia?
Ile razy błagaliśmy o nie? Przebaczajmy, aby i nam było
przebaczone! Nie możemy przecież otrzymać tego, czego sami
odmówimy. Jeżeli chcemy się zemścić, niechże to nastąpi przez
dobre czyny. Dobro wyrządzone temu, kto nas obraził, obezwładnia.
Jego nienawiść przechodzi w zdumienie, zdumienie
w podziw. Budząc uśpione w nim sumienie, lekcja taka może
wywrzeć głęboki wpływ. Może potem, oświeciwszy taką duszę,
wyrwiemy ją zepsuciu.
Jedyne zło, które powinniśmy ujawniać i zwalczać, to to,
którego skutki spadają na społeczeństwo. Jeśli występuje ono
w formie hipokryzji, podstępu, kłamstwa, mamy obowiązek
odsłaniać je, bo inne osoby mogą z tego powodu ucierpieć;
pięknie jest jednak zachować milczenie, gdy narażone są
jedynie nasze interesy lub miłość własna.
Wszelki rodzaj zemsty, pojedynek, wojna, są to przeżytki
pierwotnej dzikości, spuścizna świata barbarzyńskiego. Ten,
kto dojrzał wspaniałe powiązanie praw najwyższych, tej zasady
sprawiedliwości, której skutki odbijają się na czasach przyszłych,
czyż taki człowiek może myśleć o zemście?
Mścić się, to znaczy z jednego błędu, z jednej zbrodni robić
dwie, to znaczy stać się tak samo winnym jak obrażający. Kiedy
nas dotknie potwarz lub niesprawiedliwość, nakażmy milczenie
naszej obrażonej godności, pomyślmy o tych, których
niegdyś sami obraziliśmy, spotwarzyli, złupili i przecierpmy
obelgę -jako naprawę złego. Nie traćmy z oczu celu istnienia.
Nie schodźmy z prostej i pewnej drogi, nie pozwólmy namiętności
wynosić nas na niebezpieczne skręty, które zaprowadziły-
- 285 -
by nas do zezwierzęcenia; ze zdwojoną odwagą omińmy je co
żywiej. Zemsta jest szaleństwem, które pochłania owoce postępu,
cofa z drogi.
Kiedyś, gdy odejdziemy z tej Ziemi, może błogosławić
będziemy tych, którzy okazali się dla nas twardzi i nieubłagani,
którzy nas zniszczyli, napoili goryczą; błogosławić będziemy,
bo ich niesprawiedliwość przywróci nam postęp, dając sposobność
do cierpienia bez skargi, do przebaczenia i zapomnienia.
Cierpliwość jest cnotą, która nas uczy znosić spokojnie
wszystkie troski. Nie polega ona na zobojętnieniu, obezwładnieniu,
lecz uczy szukać za obecnym horyzontem takich
pociech, przy których utrapienia życia materialnego są znikome
i podrzędne.
Cierpliwość prowadzi do życzliwości. Dusze, jak zwierciadła,
odsyłają nam odbicie uczuć, które w nas wywołały. Sympatia
przyzywa sympatię, a obojętność wytwarza rozgoryczenie.
Uczmy się w razie potrzeby udzielić nagany z łagodnością,
dysputować bez uniesienia, sądzić o wszystkim z życzliwością
i umiarkowaniem; unikajmy wszystkiego, co podnieca i wzburza.
Strzeżmy się nade wszystko gniewu, który budzi wszystkie
dzikie instynkty, uciszone w nas cywilizacją i postępem.
W każdym człowieku tkwi jeszcze do pewnego stopnia zwierzę,
zwierzę, które powinniśmy z całą energią poskramiać, jeśli nie
chcemy zaprzedać mu się w niewolę. W gniewie te przyczajone
instynkty budzą się i czynią z człowieka drapieżnika. Milknie
wówczas godność, rozsądek, szacunek dla siebie. Gniew oślepia
nas, zagłusza świadomość czynów i może popchnąć do zbrodni.
Człowiek rozumny zawsze panuje nad sobą, bowiem gniew
jest oznaką natury zapoznionej. Kto skłonny jest do uniesień
gniewu, powinien czuwać starannie nad swymi wrażeniami,
- 286
tłumić poczucie osobowości, powstrzymać się od wszelkich
czynów i słów, dopóki pozostaje pod władzą tej groźnej
namiętności.
Starajmy się o nabycie dobroci, tej niewymownie cennej
zalety, aureoli starości; dobroci, która skłania serca maluczkich
do swych opiekunów.
Pobłażliwość, sympatia, dobroć uciszają ludzi, jednają nam,
tak że chętnie dają oni posłuch naszym radom, a surowość rodzi
w nich bunt i oddala od nas. Dobroć daje nam w ten sposób
przewagę moralną nad duszami, ułatwia możność wzruszenia
ich i skierowania ku dobremu. Uczyńmy z tej cnoty pochodnię,
którą niecić będziemy światło w najciemniejszych umysłach;
zadanie to trudne, lecz podołamy mu z odrobiną serca i głębokim
poczuciem solidarności.
Rozdział XLIX
Miłość
Miłość to niebiańskie dążenie dusz i światów ku sobie, potęga
Boska, która łączy wszechświaty, rządzi nimi i obdarza żyznością;
miłość to spojrzenie Boga!
Nie okraszajcie tym imieniem namiętności, rozpalanej żądzą
cielesną! To zaledwie cień, niedołężna karykatura miłości. Nie,
miłość jest uczuciem najwyższym, w którym stapiają się
i harmonizują wszystkie przymioty serca; to apoteoza cnót
ludzkich, łagodności, miłosierdzia, dobroci; to rozkwit takiej
siły duszy, która wzbija nas ponad materię, na szczyty Boskie,
- 287 -
łączy ze wszystkimi istotami i budzi w nas uczucie takiej
błogości wewnętrznej, wobec której gasną wszelkie rozkosze
ziemskie.
Kochać to czuć, że żyje się we wszystkich i dla wszystkich, to
poświęcać siebie aż do ofiary, aż do śmierci dla sprawy lub
istoty. Jeżeli chcecie pojąć, co to miłość, popatrzcie na wielkie
postacie ludzkości, a przede wszystkim na Chrystusa, dla
którego miłość była całą moralnością, jedyną religią. Czyż nie
rzekł: „Miłujcie nieprzyjacioły wasze, czyńcie dobrze tym,
którzy was prześladują...?"
Mówiąc do nas te słowa, Chrystus nie wymaga z naszej
strony uczucia, którego w sercu żywić nie możemy, lecz żąda
braku nienawiści i chęci zemsty, chce w nas chęci do szczerej
pomocy tym, którzy nas zmartwili.
Często pewien rodzaj mizantropii, znużenia moralnego oddala
dobre jednostki od reszty ludzkości. Należy przeciwdziałać
tej skłonności do odosobnienia, biorąc pod uwagę
wszystkie dowody uczucia, wszystkie przyjazne względem nas
postępki ludzkie. Cóż dzieje się z człowiekiem odłączonym od
bliźnich, pozbawionym rodziny i ojczyzny? Będzie to istota
nieszczęśliwa i bezużyteczna. Przygasną jego zdolności, opadną
siły i opanuje go bezbrzeżny smutek. Samemu trudno iść
naprzód. Trzeba więc żyć z ludźmi, widzieć w nich niezbędnych
towarzyszy. Dobre usposobienie jest zdrowiem dla duszy.
Otwórzmy serce zdrowym i silnym poruszeniem. Kochajmy,
aby nas kochano!
Jeśli sympatia nasza ogarniać powinna wszystko, co nas
otacza, istoty i rzeczy, wszystko, co pomaga nam żyć, a nawet
i nieznanych członków wielkiej rodziny ludzkiej, jakąż głęboką,
niezmierną miłość winniśmy swoim rodzicom: ojcu, którego
troskliwość podtrzymuje nasze dzieciństwo, który długo mozoli
się, by wyrównać ścieżki naszego życia; matce, która nas
- 288 -
dźwigała i karmiła, która czuwała nad pierwszymi krokami,
bolała nad każdym naszym bólem! Jakim czułym poświęceniem
winniśmy otoczyć ich starość, jak odwdzięczyć za ich uczucie,
za wytrwałe starania!
Również ojczyźnie winniśmy serce i krew swoją. Gromadzi
ona i przekazuje spuściznę licznych pokoleń, które pracują
i cierpią dla wytworzenia cywilizacji, z owoców której korzystamy
od urodzenia. Strzeże skarbów duchowych, zdobywanych
przez wieki, czuwa nad ich rozwojem i jak szczodra matka
rozdziela je równo między wszystkich ludzi. Cała ta święta
ojcowizna, nauka, sztuka, prawa, instytucje, ład i swobody,
cały ten aparat społeczny, stwarzany myślą i rękami ludzkimi,
wszystko, co stanowi bogactwo, wielkość i ducha narodu, jest
naszą własnością. Bez ojczyzny, bez cywilizacji, którą nam
w spadku przekazuje, bylibyśmy dzikimi. Cokolwiek uczynimy
dla niej, nigdy nie wyrównamy jej darów.
Czcijmy pamięć tych, którzy czuwaniem, wysiłkami i poświęceniem
przyczyniali się do zgromadzenia i powiększania
tego dziedzictwa; niech nam świętą będzie pamięć bohaterów,
broniących ojczyzny w godzinie niebezpieczeństwa, tych wszystkich,
którzy aż do progu śmierci głosili prawdę, służyli
sprawiedliwości i przekazali nam krwią swą okupione swobody
i postęp, z których dziś korzystamy!
* * *
Miłość głęboka jak morze, nieskończona jak niebiosa ogarnia
swym płomieniem wszystkie istoty. Bóg jest jej ogniskiem.
Jak słońce wstaje nad wszystkim i ogrzewa całą przyrodę, tak
miłość Boska ożywia wszystkie dusze; promienie jej, przebijając
mroki naszego egoizmu, zapalają drżące światełka na dnie
każdego serca ludzkiego. Wszystkie istoty stworzone są dla
- 289 -
miłości. Drobiny życia moralnego, zarodki dobra w nich
spoczywające pod ożywczym tchnieniem ogniska najwyższego
rozwiną się kiedyś, rozkwitną i połączą je w jednym związku
miłości, w jednym powszechnym braterstwie.
Kimkolwiek jesteście wy, którzy czytacie te karty, wiedzcie,
że kiedyś spotkamy się wszyscy, czy w przeżyciach przyszłych
na tym świecie, czy na innej wyższej planecie lub w bezkresach
przestrzeni, że przeznaczeniem naszym jest wspomagać się
wzajemnie w tym wspólnym pochodzie ku dobru. Jak dzieci
Boże, członkowie wielkiej rodziny duchów, z piętnem nieśmiertelności
na czołach, musimy znać się wzajem, łączyć w świętej
harmonii praw i rzeczy, z dala od namiętności i kłamliwych
potęg ziemskich. W oczekiwaniu tego dnia niech myśl moja
popłynie ku tobie, o bracie mój i moja siostro, jako świadectwo
słodkiej sympatii; niech wesprze cię w zwątpieniu, niech ukoi
w bólu, podźwignie z upadku i niech zjednoczy się z myślą
twoją, by razem błagać Ojca wspólnego o pomoc w zdobywaniu
lepszej przyszłości.
Rozdział L
Rezygnacja w niedoli
Cierpienie jest prawem naszego świata. We wszystkich
warunkach i we wszystkich czasach, w każdym klimacie
człowiek cierpiał i płakał. Pomimo rozwoju społecznego miliony
istot uginają się pod brzemieniem bólu. Klasy wyższe nie
stanowią wyjątku. Dusze bardziej wyrobione, silniej odczuwają
- 290 -
każde wrażenie. Bogaty i ubogi cierpi swym ciałem i swym
sercem. Ze wszystkich krańców świata bije w przestrzeń skarga
ludzkości.
Nawet pośród dobrobytu i zbytku uczucie przygnębienia,
niepojętego smutku ogarnia dusze delikatne. Czują one, że
szczęścia na Ziemi nie osiągną, a zaledwie jego znikome błyski.
Duch tęskni do lepszego życia i świata; jakaś intuicja szepce mu,
że Ziemia nie jest wszystkim. Dla człowieka obeznanego
z filozofią duchów to blade przeczucie zamienia się w pewność.
Wie on, dokąd idzie, zna przyczynę swych trosk i rację bytu
cierpienia. Ponad mrokami Ziemi spostrzega przedświt nowego
życia.
Aby zważyć dobro i zło istnienia, aby zrozumieć, co to jest
szczęście i nieszczęście, wznieść się trzeba ponad ciasny krąg
życia ziemskiego. Znajomość życia przyszłego, losu, który nas
oczekuje, pozwoli zmierzyć skutki naszych czynów i ich wpływ
na przyszłość.
Patrząc z tej strony na życie, nie nazwiemy już nieszczęściem
cierpienia, straty bliskich, niedostatku; nieszczęściem dla nas
będzie wszystko, co brudzi, poniża, przeszkadza w postępie.
Kto patrzy tylko w teraźniejszość, ten za nieszczęście poczytuje
ubóstwo, kalectwo, chorobę. Dla ducha sięgającego wyżej
będzie nim zamiłowanie do uciech, duma, życie bezczynne lub
występne. Nie można sądzić o jakiejś rzeczy, nie widząc, co
z niej wynika, i dlatego nie zrozumie życia ten, kto nie zna jego
celu ani praw.
Doświadczenia, oczyszczając duszę, gotują jej podniesienie
i szczęście, a uciechy tego świata, bogactwa, namiętności
osłabiają i są przyczyną gorzkich zawodów w życiu przyszłym.
Ten więc, kto cierpi duszą i ciałem, kogo przygniata niedola,
może mieć nadzieję i z ufnością spoglądać ku niebu; spłaca on
- 291 -
dług losowi i zdobywa swobodę; kto jednak lubuje się w uciechach
zmysłowych, ten kuje sobie łańcuchy, zaciąga nową
odpowiedzialność, która ciężko zaważy na jego przyszłych
dniach.
Ból w swych różnych postaciach jest najlepszym lekarstwem
na ułomności i wady duchowe. Bez niego nie ma uzdrowienia.
Jak choroby organiczne są często rezultatem nadużyć, tak
próby moralne, które nas nawiedzają, są wypadkową dawnych
win. Wcześniej lub później spadają one na nas wraz z logicznymi
skutkami. Jest to prawo sprawiedliwości, równowagi
moralnej. Umiejmy przyjąć skutki tego prawa, tak jak przyjmujemy
gorzkie lekarstwa czy bolesne operacje, które mają
przywrócić nam zdrowie i sprawność naszego ciała. Wtedy
nawet gdy nas gnębi smutek, upokorzenia i ruina, znośmy je
cierpliwie. Oracz rozrywa łono ziemi, by wydobyć z niej żniwo.
Tak z naszej rozdartej duszy wzejdzie obfity plon moralny.
Działanie bólu wyrywa z naszej istoty wszystko, co pochodzi
z Ziemi: nasze wady, pospolite skłonności, pragnienia. Wszystko
to do Ziemi wrócić powinno. Niedola jest wielką szkołą,
szerokim polem do przekształceń. Pod jej wskazówkami złe
namiętności przemieniają się powoli w szlachetne, w miłość
dobra. Nic nie ginie. Przekształcenie to jest powolne i uciążliwe.
Dokonać go zdoła tylko cierpienie, nieustanna walka ze złem,
poświęcenie. Przez nie dusza nabiera doświadczenia i mądrości.
Owoc zielony i cierpki, jakim była, zmienia się pod odradzającą
ulewą doświadczeń i pod promieniami Boskiego słońca w owoc
słodki, wonny, dojrzały do światów wyższych.
Tylko nieświadomość praw powszechnych pozwala nam
narzekać na ścigające nas zmartwienia. Gdybyśmy rozumieli,
jak bardzo są potrzebne dla naszego rozwoju, gdybyśmy
pokochali ich gorycz, przestalibyśmy odczuwać ich brzemię.
- 292 -
Wszyscy nienawidzimy bólu, lecz korzyść, jaką przynosi,
oceniamy dopiero porzuciwszy ten świat, w którym on panuje.
Dzieło jego wszakże jest owocne. Rozbudza w nas litość,
czułość, przywiązanie. Kto nie znał go nigdy, niewiele jest wart.
Zaledwie wierzchnia warstwa jego duszy jest w uprawie.
Wszystko w nim jest płytkie - uczucie i rozum. Nie doznawszy
cierpienia, pozostaje obojętny na cierpienie cudze.
Nieraz wskutek swej krótkowzroczności przeklinamy istnienia
bolesne, monotonne, ponure; kiedy jednak podniesiemy
wzrok ponad wąskie horyzonty ziemskie, kiedy pojmiemy
istotne cele życia, zrozumiemy, że istnienia takie są drogocenne,
niezbędne do poskromienia naszej pychy, że one poddają nas
tej moralnej dyscyplinie, bez której nie ma postępu.
Wolni w swych postępkach, nie narażeni na żadne troski
i nieszczęścia, puścilibyśmy cugle namiętnościom i popędom
charakteru. Zamiast pracować nad udoskonaleniem, dorzucalibyśmy
nowe błędy i winy do przeszłych; tak zaś, przygniatani
bólem, przyzwyczajamy się do rozwagi i ciepliwości, zdobywamy
pokój myśli, który pozwala nam usłyszeć głos rozumu.
W tyglu cierpienia kształtują się i urabiają dusze wielkie.
Nieraz w oczach naszych anioły dobroci wychylają kielich
goryczy, aby dać przykład poddania tym, którzy szarpią się
z losem. Doświadczenie życiowe to spłata długu, przyjęta przez
wielu z nas ze świadomością przyczyny. Niech myśl ta będzie
nam natchnieniem w chwilach próby; niech widok nieszczęść
znoszonych ze wzruszającą rezygnacją doda nam sił, byśmy
pozostali wierni własnym zobowiązaniom i postanowieniom,
uczynionym przed powrotem do ciała.
Nowa nauka rozwiązała zagadnienie oczyszczenia przez ból.
Głos duchów krzepi nas w trudnych chwilach. Ci nawet, którzy
- 293 -
przeszli przez wszystkie męki istnienia ziemskiego, mówią nam
dzisiaj:
„Cierpiałem, a cierpienia te były jedynym moim szczęściem.
Okupiły one wiele lat, spędzonych w gnuśności i zbytkach. Ból
nauczył mnie myśleć, modlić się. Wśród upojeń rozkoszy nigdy
nie błysło w mej duszy zastanowienie, nigdy modlitwa nie
poruszyła ust. Błogosławione niech będą cierpienia, bo one
otworzyły mi wreszcie drogę wiodącą do mądrości i prawdy!"*
Oto dzieło cierpienia! Czyż nie największe ze wszystkich dzieł
ludzkości? Sprawuje się ono w milczeniu, w tajemnicy, a rezultaty
daje nieobliczalne. Odrywając duszę od wszystkiego, co
niskie, materialne, przemijające, podnosi ją i obraca ku przyszłości,
ku światom wyższym. Mówi jej o Bogu, o prawach
wiekuistych. Zapewne pięknie jest mieć zgon chwalebny,
umrzeć młodo, paść w walce za ojczyznę. Historia zapisuje
imiona bohaterów, a potomność otacza ich pamięć uwielbieniem.
Lecz długie życie, pełne cierpień i spokojnie znoszonej
niedoli jest jeszcze pożyteczniejsze dla rozwoju ducha. Zapewne
do historii ono nie przejdzie. Wszystkie te żywoty nieznane,
życia walki milczącej i skupienia giną w pyle zapomnienia, ale
ci, którzy ich dokonali, odnajdą swą nagrodę w światłości
duchowej. Tylko ból wysubtelnia nam serce, rozpłomienia
duszę; jak snycerz dłutem, ból obrabia jej kontury, nadaje
kształtom harmonijną proporcję, by zajaśniała najdoskonalszym
pięknem. Poświęcenie długotrwałe, nieustanne daje większe
owoce niż czyn wspaniały lecz odosobniony.
Pocieszcie się więc, wy, nieznani, którzy w ukryciu znosicie
straszne katusze, i wy, którymi pogardzają za ciemnotę i ograniczoność.
Dowiedzcie się, że pośród was mogą być duchy
* Komunikacja mediumiczna otrzymana przez autora.
- 294
wielkie, które rozmyślnie odrodziły się maluczkimi, by nabyć
cnotę pokory, odrzucając na jakiś czas swe zdolności i talenty.
Wiele umysłów zaćmiewa się dla odkupienia, lecz przy śmierci
opadną zasłony i ci, którymi pogardzano za nieuctwo, zaćmią
blaskiem sWego geniuszu wzgardliwych pyszałków. Nie należy
gardzić nikim. W pokornych i wątłych ciałach, nieraz w ciałach
idiotów i obłąkanych, męczą się wielkie duchy, okupując
straszliwą przeszłość.
O żywoty pokorne i bolesne, przesiąknięte łzami, uświęcone
obowiązkiem, żywoty pełne walk i wyrzeczenia, istnienia pełne
ofiarności dla rodziny, dla starych i maluczkich, poświęcenia
nieznane, wyrzeczenia ukryte, a bardziej zasłużone od poświęceń
głośnych, po was to jak po szczeblach dusza wspina się
do błogiego szczęścia! Wam to, waszym przeszkodom i upokorzeniom
zawdzięcza ona swą czystość, siłę i wielkość. Wyście
nauczyły ją codzienną zgryzotą, nakazem poświęcenia tej
cierpliwości, wytrwania w cnotach, i wam to zawdzięczać
będzie świetną aureolę obiecaną w rzeszy ducha tym, którzy
cierpieli, zmagali się i zwyciężyli!
* * *
Najokrutniejszym doświadczeniem jest strata istot ukochanych,
kiedy widzimy, jak znikają jedna za drugą, porywane
przez śmierć, i zostajemy samotni i smutni. Kolejne odejścia
tych, którzy nam byli drodzy, to ostrzeżenia uroczyste; łamią
one nasz egoizm, wykazują znikomość rzeczy materialnych,
ambicji ziemskich i zalecają nam przygotować się do tej wielkiej
podróży.
Utrata matki jest niepowetowana. Jakaż pustka dokoła nas,
kiedy ta najlepsza przyjaciółka, najdawniejsza i najpewniejsza
- 295 -
ze wszystkich schodzi do mogiły. Kiedy te oczy spoglądające na
nas z miłością zamkną się na zawsze; kiedy ostygną te usta,
które tylekroć dotykały naszego czoła! Miłość matki, czyż jest
coś bardziej czystego i bezinteresownego? Czy nie jest to
odblask dobroci Boskiej?!
Śmierć naszych dzieci to również źródło pełne gorzkich
smutków. Ojciec, matka nie mogą bez rozdarcia patrzeć, jak
znika przedmiot ich przywiązania. W tych godzinach rozpaczy
wielką pomocą nam jest filozofia duchów. Na żałość naszą, na
ból, jaki odczuwamy, gdy giną istnienia obiecujące, odpowiada
nam ona, że śmierć przedwczesna często jest dobrem dla ducha,
który unika w ten sposób niebezpieczeństw i pokus ziemskich.
To krótkie życie, choć niepojęte dla nas, miało swą rację bytu.
Dusza powierzona naszym staraniom przyszła dopełnić coś
niedostatecznie załatwionego we wcieleniu poprzedzającym.
Patrzymy na rzecz ludzkim tylko okiem i stąd nasze omyłki.
Pobyt tych dzieci na Ziemi mógł być dla nas językiem.
Rozbudził w naszym sercu święte wzruszenia ojcostwa, nie
znane nam dotąd, które nas roztkliwiają i czynią lepszymi.
Zadzierzgnął między nimi a nami silne węzły, które pociągają
nasze myśli do świata niewidzialnego, gdzie połączymy się
wszyscy. W tym właśnie tkwi całe piękno doktryny duchów.
Istoty te nie są dla nas stracone. Opuściły nas, ale kiedyś
odnajdziemy się nawzajem.
Co mówię? Rozłąka nasza jest tylko pozorna. Dusze naszych
dzieci, naszej matki ukochanej są obok nas. Otaczają nas swymi
fluidami, swoją myślą i miłością opiekuńczą. Możemy nawet
skomunikować się z nimi. Ich przywiązanie do nas nie zgasło.
Śmierć uczyniła je nawet głębszym. Proszą, byśmy odrzucili
próżny smutek i żal, który ich unieszczęśliwia. Błagają nas,
- 296 -
byśmy pracowali odważnie i wytrwale nad udoskonaleniem,
a odnajdziemy się i połączymy w życiu duchowym.
* * *
Walczyć z przeciwnościami jest obowiązkiem; opuścić ręce,
nie przeciwdziałać niedoli, gnuśnieć, jest oznaką znikczemnienia
i słabości. Trudności, które mamy do zwalczania,
rozwijają inteligencję. Jednak gdy wszelkie wysiłki są bezskuteczne,
kiedy stoimy wobec nieuniknionej konieczności,
przychodzi kolej na rezygnację. Żadna potęga nie odwróci od
nas skutków przeszłości. Buntować się przeciwko prawu moralności
jest równie nieroztropne, jak opierać się prawom odległości
lub ciążenia. Obłąkaniec próbuje walczyć z niewzruszoną
naturą rzeczy, lecz duch roztropny widzi w doświadczeniu
środek hartujący go, wzmacniający jego zalety. Dusza nieustraszona
przyjmuje od losu wszelkie zło, lecz myślą wzbija się
ponad nie, czyniąc z niego podnóżek do osiągnięcia cnoty.
Jeśli znosimy z poddaniem najsroższe i najgłębsze zmartwienia,
dowodzi to, że mają się one ku końcowi, że załatwiamy
ostatnie rachunki naszego długu. Jest to chwila decydująca,
w której należy wezwać całą energię moralną, aby wytrwać
i wyjść zwycięsko z próby.
Nieraz w chwilach pełnych żałości nawiedza nas myśl
o śmierci. Nie jest to myśl naganna, lecz śmierć pożądana może
być naprawdę dopiero wtedy, gdy zwyciężyliśmy wszystkie
namiętności. I na co zdało się pragnąć śmierci, skoro nie
uleczyliśmy jeszcze swoich wad i trzeba będzie powrócić
i oczyścić się przez uciążliwe wcielenia? Błędy nasze są jak
297 -
przyklejona do naszej istoty tunika centaura, której pozbyć się
można jedynie przez skruchę i pokutę.
Ból panuje na świecie wszechwładnie, a jednak przyjrzawszy
się mu bliżej, możemy podziwiać, z jaką mądrością i przewidywaniem
Wola Boska stopniuje jego działania. Przez kolejne
etapy przyroda dąży do ustanowienia trybu rzeczy coraz mniej
- dzikiego i gwałtownego. Pierwsze wieki naszej planety były
dotkliwe dla istot żywych, których jedyną szkołą, jedynym
bodźcem było cierpienie. Z wolna jednak łagodnieje ono;
wygasają prawie zupełnie takie powszechne dawniej klęski jak
zaraza, głód, trąd. Człowiek opanował żywioły, zbliżył odległości.
Niewolnictwo zniesiono. Wszystko rozwija się i postępuje
naprzód. Powoli, bezustannie ludzkość udoskonala się, choć
nie dostrzegamy całokształtu jej pracy. Bóg tylko ma dokładne
pojęcie tego rytmicznego taktu, tej koniecznej wymiany życia ze
śmiercią, dnia z nocą, radości z bólem, skąd wyłonią się
ostatecznie szczęście i podniesienie istot. Zdajmy więc na Niego
troskę oznaczenia godziny naszej śmierci i czekajmy na nią bez
trwogi i bez pożądania.
* * *
Kończy się wreszcie droga doświadczeń; sprawiedliwy czuje
jej zbliżający się kres. Rzeczy ziemskie bledną w jego oczach
z dnia na dzień. I słońce nie jest już takie jasne, kwiaty mniej
barwne i kamieni więcej na drodze. Pełen ufności czeka na
śmierć. Czyliź to jiie będzie cisza po burzy, przybicie do portu
po niebezpiecznej żegludze?
Jakaż to piękna scena, gdy dusza zrezygnowana gotuje się
opuścić Ziemię po bolesnym żywocie. Jeszcze ostatnim spoj-
- 298 -
rżeniem ogarnia przeszłość i widzi w półcieniu swe łzy hamowane,
tłumione jęki, cierpienia dzielnie znoszone. Czuje, jak
łagodnie rozluźniają się więzy, przykuwające ją do Ziemi. Oto
porzuci to ciało i zostawi wszelkie służebności materialne.
Czegóż miałaby się lękać? Czyż nie poświęcała własnych
interesów dla prawdy, dla obowiązku? Czyż nie spełniła do dna
oczyszczającego kielicha?
Widzi ona także i to, co ją oczekuje. Obrazy fluidyczne jej
ofiarnych czynów, szlachetnych myśli wyprzedziły ją i znaczą
światłem drogę, po której pójdzie w górę. Są to skarby w jej
nowym życiu.
Dostrzega to wszystko, a jej wzrok sięga coraz wyżej, aż tam,
dokąd zbliżać się wolno tylko z jasnością u czoła, z miłością
i wiarą w sercu.
Na taki widok ogarniają niebiańska radość; prawie żałuje, że
nie dość jeszcze cierpiała. Ostatnia modlitwa wyrywa się
okrzykiem szczęścia z głębin jej istoty i wzbija się do Ojca i Pana
umiłowanego. Echa przestrzeni powtarzają ten krzyk wyzwolenia,
z którym łączą się chóry duchów tłumnie śpieszących
jej na powitanie.
Rozdział LI
Modlitwa
Modlitwa powinna być wewnętrznym otwarciem się duszy
przed Bogiem, rozmową samotną, rozmyślaniem zawsze pożytecznym,
a nieraz zbawiennym.
Jest to ucieczka i najpewniejsze schronienie dla stroskanych
i zrozpaczonych. W godzinach przygnębienia i rozdarcia
wewnętrznego, któż nie znalazł w modlitwie spokoju, otuchy
i złagodzenia bólu? Między duszą cierpiącą a wzywaną potęgą
nawiązuje się tajemnicza rozmowa. Dusza przedstawia swe
zgryzoty i upadki, błaga o pomoc, o pobłażliwość. Wówczas
z sanktuarium jej świadomości odpowiada głos tajemny, głos
Tego, od którego pochodzi cała siła do walk tego świata, cały
balsam kojący nasze rany, całe światło dla naszych niepokojów.
I głos ten pociesza, podnosi, przekonuje, budzi w nas odwagę,
stoicyzm i rezygnację. Powstajemy mniej smutni, mniej przybici.
Promień Boskiego słońca zabłysnął nam w duszy, rozniecił
w niej nadzieję.
Są ludzie, którzy źle mówią o modlitwie, znajdują ją banalną
i śmieszną. Tacy nie modlili się nigdy lub nigdy modlić się nie
umieli. Och! Zapewne można zrozumieć ich krytykę, jeśli
chodzi o te czcze a nie kończące się modlitwy, rachowane
palcami na paciorkach, bąkane wargami, a w których serce
żadnego nie bierze udziału; nie jest to jednak modlitwa
prawdziwa. Poniżać ją do takich formułek jest niemal świętokradztwem.
Modlitwa jest wzniesieniem się ponad rzeczy ziemskie, jest
gorącym wołaniem, porywem na skrzydłach wiary do tych sfer,
których nie mącą zgrzyty świata materialnego i gdzie istota
czerpie niezbędne natchnienia.
- 300 -
Im potężniejszy jest wzlot, szczersze wołanie, tym jaśniej,
wyraźniej objawiają jej się harmonie, głosy i piękno światów
wyższych. Jak gdyby okno rozwarło się na nieskończoność, na
świat niewidzialny, przez które wieje na nią tysiąc kojących
i wspaniałych wrażeń. Upaja się nimi i krzepi jak w odradzającej
kąpieli fluidycznej.
W tej poufnej rozmowie duszy z potęgą najwyższą nie
powinno się używać słów zawczasu przygotowanych; zmieniać
się one będą stosownie do potrzeby serca i do stanu ducha
modlącej się osoby. Jest to krzyk, skarga, wynurzenie, śpiew
miłości, akt uwielbienia, obrachunek moralny, czyniony pod
okiem Boga, lub może to być myśl prosta, wspomnienie,
skierowanie wzroku do nieba.
Nie ma specjalnych godzin na modlitwę. Zapewne dobrze
jest wznieść się sercem do Boga na wstępie i u schyłku dnia. Lecz
skoro nie jesteście usposobieni, to lepiej się nie modlić.
W zamian gdy duszę wam rozczuli i poruszy jakieś głębokie
uczucie, widok nieskończoności - czy to na brzegu oceanu
pod jasnym słońcem dnia lub pod gwiaździstym sklepieniem
nocy, czy w ciszy leśnej, wśród łąk kwiecistych wówczas się
módlcie. Każda przyczyna jest dobra, która wam oczy łzami
zwilży, zegnie kolana, a sercu każe śpiewać hymn miłości
i uwielbienia potęgi wiekuistej.
Błędem byłoby sądzić, że wszystko możemy otrzymać dzięki
modlitwie, że jej skuteczność zapobiegnie całej niedoli związanej
z życiem. Prawo niewzruszonej sprawiedliwości nie może
naginać się do naszych kaprysów. Niektórzy modlą się o majątek,
nie wiedząc, że byłoby to dla nich nieszczęściem, dając folgę
ich namiętnościom. Inni chcą usunąć nieszczęście, które jest
warunkiem ich postępu. Jakżeż Bóg mógłby przystać na
wszystkie pragnienia zawarte w ludzkich modlitwach, skoro
- 301 -
większość modlących się nie pojmuje, co może być dla nich
pożyteczne i właściwe.
W modlitwie, którą człowiek rozumny zanosi co dzień do
Wiekuistego, nie prosi on o szczęście, o odsunięcie zawodów
i cierpień. Nie! Pragnie on poznać prawo, aby lepiej je
wykonywać, błaga o pomoc duchów życzliwych, aby przetrwać
z godnością złe dni. A duchy dobre odpowiadają na jego
wołania. Nie starają się one odwrócić biegu sprawiedliwości lub
nie dopuścić do spełnienia się wyroków Boskich. Wrażliwe na
cierpienia ludzkie, zsyłają one swym braciom ziemskim ożywcze
natchnienia, które bronią od wpływów materialnych;
rozniecają podniosłe i zbawienne myśli, serdeczne porywy ku
wyższym sferom ducha, bronią ich w ten sposób od pokus i sideł
cielesnych. Modlitwa cnotliwego, gdy wolna jest od myśli
osobistych, rozbudza w nim to poczucie obowiązku, to wyższe
pojęcie dobra i prawdy, które go chronią od zbłądzenia
w drodze i utrzymują w tajemnym związku z wielką harmonią
wszechświata.
Potęga najwyższa nie jest tylko samą sprawiedliwością, lecz
w każdym razie ześle nam pomoc fluidyczną.
Dlaczegóż więc nie mamy otrzymać przez modlitwę wszystkiego,
co dobroć może pogodzić ze sprawiedliwością? Zawsze
możemy prosić o pomoc w godzinach smutku. Bóg sam wie,
czego nam potrzeba najbardziej, i nie mogąc spełnić naszej
prośby, w każdym razie ześle nam pomoc fluidyczną.
* * *
Gdy kamień uderzy o wodę, widać, jak drży jej powierzchnia
i faluje wkoło. Tak samo fluid powszechny wibruje pod
- 302 -
wpływem naszych modlitw i myśli, z tą różnicą, że trwanie fal
wodny eh jest przelotne, a wibracje fluidu powszechnego sięgają
w nieskończoność. Wszystkie istoty, wszystkie światy zanurzone
są w tym żywiole, jak my sami zanurzeni jesteśmy w atmosferze
ziemskiej. "Wynika stąd, że jeżeli nasza myśl powstała
przy dość silnym napięciu woli, rozejdzie się ona na odległości
nieobliczalne i odczuta zostanie przez inne dusze. Tak ustanawia
się prąd fluidyczny od jednych do drugich i pozwala
duchom wyższym odpowiadać na nasze wezwania.
To samo dzieje się z duszami cierpiącymi. Modlitwa działa na
nie, jak magnetyzowanie na odległość. Przenika ona gęste
i ciemne fluidy otaczające duchy nieszczęśliwe, łagodzi ich
troski i smutek. Jest jak promienna strzała przebijająca ich
mroki, jak drżenie harmonijne, które rozszerza i koi umęczoną
duszę. Jakaż to pociecha dla tych duchów, gdy odczują, że
istoty ludzkie pamiętają jeszcze o ich losie! Brzmienia słodkie
a potężne rozlewają się w przestworzach jak śpiew daleki, tym
silniejszy, im bardziej kochające usta go poczęły. Przypływają
do nieszczęśliwych, wzruszają i przenikają do głębi. Ten daleki
a przyjazny głos niesie im pokój, odwagę, nadzieję. Gdybyśmy
mogli ocenić skutek wywołany gorącą modlitwą i szlachetną
a żywą wolą na tych nieszczęśliwych, prośby nasze zwracałyby
się często do wydziedziczonych i odczuwanego przez nich po
śmierci zamętu. Módlcie się za duchy nieszczęśliwe, módlcie się
ze współczuciem, z miłością, jest to bardzo skuteczny rodzaj
miłosierdzia. Wszyscy mogą je pełnić, wszyscy mogą ułatwiać
wyzwalanie się dusz, skracać trwanie zamętu, który odczuwają
po śmierci, przez gorący poryw myśli, przez serdeczne wspomnienie.
Modlitwa ułatwia rozkład cielesny, pomaga duchowi
wyzwolić się z ciężkich fluidów, wiążących go z materią. Pod
- 303 -
wpływem fal magnetycznych, wysyłanych przez silną wolę,
duch budzi się z odrętwienia i powraca do samoświadomości.
Modlitwa za bliźnich, za nieszczęśliwych i chorych, odmawiana
ze szczerego serca i z gorącą wiarą, może również mieć
zbawienne skutki. Nawet gdy przeciwstawia się jej prawo
przeznaczenia i próba musi pójść swym biegiem aż do końca
- i wtedy modlitwa nie jest stracona. Jej dobroczynne fluidy
gromadzą się i zlewają po śmierci na peryspryt ukochanej
istoty.
„Zbierajcie się wspólnie na modlitwę" - powiedział apostoł.
Modlitwa wspólna to potężna więź myśli, woli, promieni,
harmonii, która z większą siłą dąży do celu. Może ona osiągnąć
siłę nieprzepartą, moc zdolną poruszyć, wstrząsnąć masy
fluidyczne. Jakaż to potężna dźwignia dla gorącej duszy, która
wkłada w taką modlitwę wszystko, co w niej wielkiego,
czystego, podniosłego! W takim stanie jej myśli tryskają jak
gwałtowny potok. Widziano niekiedy, jak dusza rozmodlona
odrywała się od ciała i uniesiona ekstazą dążyła sama za rwącą
myślą, którą wysłała w nieskończoność.
Człowiek posiada niezrównane sposoby działania, z których
rzadko czyni użytek. A przecież dla korzystania z nich wystarczą
dwie rzeczy: wiara i wola.
Modlitwa w ten sposób pojmowana traci charakter mistyczny.
Celem jej nie będzie otrzymanie jakiejś łaski, wyróżnienia,
lecz podniesienie duszy i wejścia jej w stosunek z najwyższymi
potęgami fluidycznymi i moralnymi. Modlitwa to myśl napięta
ku dobru, to nić świetlana łącząca światy ciemne ze światami
boskimi, duchy wcielone z wolnymi duszami promiennymi.
Lekceważyć ją, to znaczy wyrzekać się jedynej siły, która
odrywa nas od rzeczy zmiennych i unosi na chwilę między
trwałe wartości wszechświata.
- 304 -
Czy nie lepiej zamiast odrzucać modlitwę z powodu nadużyć,
których była przedmiotem, zastosować ją rozumnie i z umiarkowaniem?
Z końcem każdego dnia, zanim udamy się na
spoczynek, wniknijmy w siebie i rozpatrzmy starannie wszystkie
czyny dnia. Nie oszczędzajmy słów nagany dla złych, aby
uniknąć ich powrotu, a przyklaśnijmy czynom dobrym i pożytecznym.
Prośmy najwyższą mądrość, aby pomogła nam
stwarzać w sobie i dokoła siebie piękno moralne. Wznośmy
myśli swoje z dala od Ziemi, niech dusza na skrzydłach miłości
wzbije się do Wiekuistego! Powróci ona z tych wyżyn ze
skarbami cierpliwości i odwagi, które ułatwią jej spełnianie
obowiązków.
Jeśli nie zdołamy wyrazić swych uczuć i wymagamy koniecznie
gotowej treści, mówmy tak:
„Boże mój, Boże wielki, ześlij na mnie, który jestem mały,
który jestem tylko za Twoją wolą, promień światła Twego.
Spraw, abym przeniknięty Twą miłością znajdował łatwym
dobro, odrażającym zło; aby duch mój, ożywiony chęcią
przypodobania się Tobie, zwalczał przeszkody, stojące na
drodze zwycięstwu prawdy nad błędem, braterstwa nad egoizmem;
uczyń, bym widział brata w każdym towarzyszu doświadczeń,
jak Ty uznajesz za syna każdą z istot pochodzących od
Ciebie i ku Tobie mających powrócić. Daj mi zamiłowanie do
pracy, która jest obowiązkiem wszystkich na Ziemi, i oświeć
mnie, jakie braki i wady opóźniają mój postęp w życiu obecnym
i przyszłym",*
* Modlitwa nie wydana, którą podyktował za pomocą stolika duch
Hieronima z Pragi w kółku robotniczym w Mans.
- 305 -
* * *
Zjednoczmy głosy nasze z głosami nieskończoności. Wszystko
modli się, wszystko świeci radość życia, od atomu krążącego
w świetle, do potężnej gwiazdy płynącej w eterze. Uwielbienie
wszechstworzenia zlewa się w cudowny koncert, który wypełnia
przestworza i wzbija się do Boga. Jest to pozdrowienie Ojca
przez dzieci Jego, hołd składany przez stworzenia swemu
Stworzycielowi. Zapytajcie przyrody w przepychu nasłonecznionych
dni, w ciszy gwiaździstych nocy. Posłuchajcie wielkiego
głosu oceanów, szeptów płynących z łona pustyni,
z głębiny lasów, szmerów tajemniczych, drżących w gęstwinie
liści, rozlegających się w samotnych pieczarach, w dolinach i na
szczytach, w całym wszechświecie. Wszędzie, skupiwszy uwagę,
dosłyszycie cudowny hymn, którym Ziemia wielbi wielką
duszę. Jeszcze bardziej uroczysta jest modlitwa światów, pieśń
głęboka i poważna, która brzmi w niezmierności, a której
cudowne znaczenie pojmują tylko duchy.
Rozdział LII
Praca, umiarkowanie, wstrzemięźliwość
Praca jest prawem dla ludzkości planetarnych i dla społeczeństw
w przestrzeni. Od istoty pierwotnej do duchów anielskich,
które czuwają nad losami światów, każdy ma swoją nutę
w wielkim koncercie powszechnym.
- 306 -
Praca, mozolna i pospolita dla istot niższych, łagodnieje
w miarę ich postępu. Staje się źródłem radości dla ducha
rozwiniętego, któremu obojętne są uciechy materialne.
Człowiek przez pracę ujarzmił ślepe siły natury i zabezpieczył
się przed nędzą. Dzięki pracy rosną cywilizacje, dobrobyt
i wiedza.
Praca jest godnością i dostojeństwem istoty ludzkiej. Próżniak
korzystający z trudów cudzych, nie przykładając nic do
ogólnego dobra, jest tylko pasożytem. Dopóki człowiek zajęty
jest pracą, jego namiętności milczą. Próżnowanie daje im
swobodę i szerokie pole działania.
Praca jest także wielką pocieszycielką, lekarstwem na nasze
troski i smutki; ucisza mękę duchową, pobudza inteligencję.
Nie oprze jej się żaden ból, żaden zawód ani rozpacz. Kto
pracuje, ma zawsze zapewnioną ucieczkę w doświadczeniu
życiowym, prawdziwego przyjaciela w niedoli; nigdy nie straci
ochoty do życia. Jakże godnym pożałowania jest człowiek,
którego kalectwo skazuje na bezczynność! Jeśli odczuł on
wielkości świętość pracy, jeśli poza własnym interesem rozumie
interes powszechny, dobro ogólne i chciałby w nim uczestniczyć,
dotknięty jest najsroższym doświadczeniem, na jakie
może być wystawiona istota żyjąca.
Takim właśnie jest w przestrzeni położenie ducha, który
zaniedbał swych obowiązków i roztrwonił życie ziemskie.
Zrozumiawszy za późno dostojeństwo pracy i szpetotę lenistwa,
cierpi nad tym, że nie może już urzeczywistnić budzących
się pragnień.
Praca jest związkiem istot. Przez nią zbliżamy się jedni do
drugich, uczymy się pomagać sobie, wiązać, a stąd jeden krok
do braterstwa. Starożytność rzymska zniesławiła pracę, składa-
- 307 -
jąc ją na barki niewolnika. To nam wyjaśnia jej zepsucie,
jałowość moralną, jej suche i chłodne doktryny.
Czasy obecne inaczej zapatrują się na życie. Szukają jego
pełni w trudzie płodnym i odradzającym. Filozofia duchów
rozszerza jeszcze ten pogląd, ukazując nam w prawie pracy
zasadę wszelkiego postępu dla ogółu istot i światów.
Dlatego właśnie upoważnieni jesteśmy powiedzieć: Zbudźcie
się, wy wszyscy, którzy pozwalacie drzemać swym zdolnościom
i ukrytym siłom! Wstańcie do dzieła! Pracujcie, obrabiajcie
ziemię, puśćcie w rytmiczny ruch wielkie młoty fabryk! Uwijajcie
się w niezmierzonym ulu! Zadanie wasze jest wielkie i święte.
Praca wasza to życie, to chwała i pokój ludzkości. Pracownicy
myśli, zgłębiajcie wielkie zagadnienia, badajcie przyrodę, szerzcie
oświatę, rzucajcie w tłum pisma i słowa, które podnoszą
i krzepią! Złączeni w olbrzymim dziele od krańca po kraniec
świata, wszyscy dołóżmy starań, by przyczynić się do wzbogacenia
dziedziny materialnej, intelektualnej i moralnej ludzkości!
* * *
Pierwszym warunkiem do zachowania wolnej duszy, zdrowej
inteligencji i jasnego umysłu jest umiarkowanie i wstrzemięźliwość.
Nadużycia przy stole zakłócają organizm i zdolności;
pijaństwo pozbawia nas wszelkiej godności i panowania nad
sobą. Częste wykroczenia w tych względach sprowadzają
szereg chorób i zgotują nam przykrą starość.
Dawać ciału, czego mu koniecznie potrzeba, aby służyło
z pożytkiem, nie zaś panowało - oto przepis cały. Ograniczyć
ilość potrzeb materialnych, stłumić zmysły, opanować złe
pragnienia, to znaczy wyzwolić się z jarzma sił niższych
- 308 -
i przygotować usamowolnienie ducha. Mieć mało potrzeb - oto
jedna z form bogactwa.
Umiarkowanie i wstrzemięźliwość chodzą w parze. Uciechy
ciała rozmiękczają nas, sprowadzają z drogi mądrości. Rozkosz
jest jak morze, w którym toną zalety moralne człowieka. Jak
tylko dopuścimy ją do siebie, fala zakrywa nas, pochłania i gasi
wszystkie szlachetne iskry i światła naszej istoty. Nie dając
zadowolenia, podsyca tylko pragnienie. Przychodząc jako
skromny gość, opanowuje nas w końcu zupełnie.
Unikajcie gorszących uciech, w których więdnie młodość,
a życie usycha i nadweręża się. Zawczasu wybierzcie towarzyszkę
i pozostańcie jej wierni. Załóżcie rodzinę. Oto naturalne
ramy dla uczciwego istnienia. Miłość żony, przywiązanie dzieci,
zdrowa atmosfera domowego ogniska najlepszym są lekarstwem
przeciw namiętnościom. Pośród tych istot drogich, które
w nas widzą całe swoje oparcie, zwiększa się poczucie naszej
odpowiedzialności; rośnie w nas powaga i godność; pojmujemy
lepiej swe obowiązki, a w radości, której dostarcza nam to
życie, czerpiemy siły do łatwiejszego ich spełnienia. Jak ośmielimy
się popełnić czyny, za które wypadłoby wstydem spłonąć
w oczach żony i dzieci? Nauczyć się kierować innymi, to umieć
kierować i sobą, być roztropnym, usuwać wszystko, co mogłoby
zbrukać nasze istnienie.
Życie samotne jest ujemne. Dawać życie innym, odradzać się
w dzieciach, z których umiało się zrobić ludzi pożytecznych,
gorliwych pracowników w służbie dobra, umrzeć przekazawszy
im głębokie poczucie obowiązku, rozległą znajomość ich
przeznaczeń - oto podniosłe zadanie!
Wyjątek od tego prawidła można uczynić na korzyść tych,
którzy ponad rodziną umieścili ludzkość i aby jej lepiej służyć,
aby dopełnić dla jej dobra wyższej jeszcze misji, chcieli sami
309 -
borykać się z niebezpieczeństwami życia, piąć się samotnie po
urwistej ścieżce, poświęcać wszystkie chwile, wszystkie zdolności,
całą swoją duszę jakiejś mało komu znanej sprawie, której
oni jednak nie tracą nigdy z oczu.
Umiarkowanie, wstrzemięźliwość, walka z pokusami zmysłowymi
nie są bynajmniej, jak dowodzą wyznawcy użycia,
uchybieniem prawu materialnemu, pomniejszeniem życia, lecz
odsłaniają one swym znawcom głębokie zrozumienie praw
najwyższych i dają przeczucie przyszłości.
Człowiek oddający się rozkoszom zmysłowym traci wraz ze
śmiercią całą treść istnienia i męczy się niezaspokojonym
pragnieniem. Nawiedza domy rozpusty, poszukuje środowisk
przypominających mu dawny tryb życia, zaciska tym samym
łańcuchy materialne i popada w ostateczną moc zwierzęcości.
Umieszczać radość życia w rozkoszach zmysłowych, to
pozbawiać się na długo tego pokoju, którym cieszą się duchy
wyższe. Pokój ten zapewnić nam może tylko czystość. Czyż nie
dostrzegamy tego już za życia? Namiętności nasze i pragnienia
rodzą obrazy, widma, które prześladują nas nawet we śnie
i mącą zdrowy sąd o rzeczywistości, Z dala od zwodnych uciech
duch skupia się, hartuje, staje czułym na wrażenia delikatniejsze.
Jego myśli wznoszą się ku nieskończoności. Wyrzekłszy się
zawczasu pożądliwości najniższych, porzuca bez żalu zużyty
organizm.
Rozmyślajmy często nad wschodnim przysłowiem i stosujmy
je w praktyce: „Bądź czysty, a będziesz szczęśliwy i silny!"
Rozdział LIII
Nauka
Nauka jest źródłem słodkich i czystych uciech. Uwalnia nas
od zajęć pospolitych i każe zapominać o życiowych zgryzotach.
Księga jest szczerym przyjacielem, który uśmiecha się do nas
zarówno w dni szczęśliwe, jak w czasie złych przygód. Mówimy
o książce poważnej, pożytecznej, która nas kształci, pociesza,
podnosi, a nie o książce płochej, która zabawia i zbyt często
demoralizuje. Za mało wagi przykładamy do istotnego znaczenia
dobrej książki. Jest to głos, który poprzez czasy opowiada
nam o pracach, walkach i odkryciach tych, którzy poprzedzili
nas w drodze życia i dla naszej korzyści wyrównali jej chropowatość.
Czyż nie jest to rzadka na tym świecie rozkosz - móc
porozumiewać się myślą z wielkimi duchami wszystkich krajów
i wszystkich wieków? W książce swej zawarli oni najlepszą
cząstkę swej inteligencji i serca. Prowadzą nas za rękę po
labiryncie historii, kierują ku wysokim szczytom wiedzy,
literatury, sztuk pięknych. W zetknięciu z tymi dziełami,
stanowiącymi najcenniejsze dobro ludzkości, wertując te święte
archiwa, czujemy się dumni, że należymy do rasy, która wydała
takich geniuszów. Promieniowanie ich myśli rozgrzewa nam
duszę.
Dobierajmy starannie książki dobre i niech nam w zwyczaj
wejdzie żyć pośród nich, w ciągłym stosunku z doborowymi
duchami. Odrzucajmy ze wstrętem książki plugawe, schlebiające
niskim namiętnościom. Stójmy z dala od tej rozwiązłej
literatury, wyrosłej na gruncie zmysłowości, która szerzy
zepsucie i zabija moralność!
- 311 -
Większość ludzi utrzymuje, że kochają naukę, lecz z braku
czasu nie mogą poświęcić się jej. A przecież wielu z nich marnuje
całe wieczory na grę w karty, na czczą rozmowę. Słyszy się
także, że książki drogo kosztują, a przecież więcej pieniędzy
wydaje się na puste i w złym guście rozrywki, niżby ich trzeba
było na bogaty komplet dzieł. A przy tym badanie natury,
najskuteczniejsze i najbardziej krzepiące, nie kosztuje nic.
Wiedza ludzka jest chwiejna i zmienna. Przyroda taka nie
jest. Nigdy sobie nie zaprzecza. Do niej zwrócimy się w godzinach
niepewności i zniechęcenia. Jak matka przyjmie nas,
ukołysze na swym łonie. Przemówi do nas mową słodką
i prostą, w której prawda ukaże się bez osłonek; nie każdy
jednak umie słuchać ją i rozumieć! Człowiek zabiera ze sobą
nawet w głąb pustyni swe niepokoje wewnętrzne, które zagłuszają
cichą mowę przyrody. Aby dosłyszeć objawienie
wnętrza rzeczy, trzeba nakazać milczenie rozbieżnym poglądom
tego świata; trzeba skupić się, uczynić pokój w sobie
i dokoła siebie. Wtedy uciszą się wszystkie echa życia publicznego;
dusza wejdzie w głąb siebie, odzyska poczucie natury,
praw wiecznych i wznosi się z najwyższym rozumem.
Badanie ziemskiej przyrody podnosi i krzepi naszą myśl;
a cóż powiedzieć o widoku niebios? Kiedy wśród ciszy nocnej
rozpala się kopuła niebieska i zaczyna się uroczysty pochód
gwiazd, kiedy z najgłębszych dali przestrzeni migoce drżące
światło mgławic i gwiazdozbiorów, wówczas ogarnia nas jakiś
tajemny urok i budzi głębokie uczucie religijne. W takiej chwili
ginie w nas wszelka małość. Wrażenie niezmierzoności przejmuje
nas pokorą, a z serca płynie modlitwa pełna niemego
uwielbienia!
Ziemia jak wątła łódź płynie wśród przestworzy, przyciągana
przez potężne Słońce. Wszędzie dokoła niej otchłanie bezdenne,
- 312 -
zawrotne. Wszędzie wśród niezmierzonych odległości snują się
światy, jak pływające wyspy, kołysane na falach eteru. Wzrok
nasz ich nie przeliczy, lecz duch podziwia je z czcią i zachwytem.
Ciągną ku sobie naszą myśl.
Wspaniały Jowiszu i ty, Saturnie, otoczony świetlaną wstęgą
pierścienia, z orszakiem dziewięciu złotych księżyców, słońca
olbrzymie z wielobarwnym światłem, planety niezliczone - pozdrowione
bądźcie w głębi przestrzeni! Światy błyskające nad
naszymi głowami, jakie tajemne cuda kryjecie? Chcielibyśmy
was poznać, dowiedzieć się, jakie ludy i cywilizacje rozkwitły na
waszym łonie! Jakieś wewnętrzne przeczucie mówi nam, że
pośród was przebywa szczęście, którego próżno tu poszukujemy.
Po cóż jednak wątpić i obawiać się? Te światy są i naszym
dziedzictwem. Kiedyś sądzone nam będzie zamieszkać tam.
Odwiedzimy te gwieździste archipelagi, przenikniemy ich tajemnice.
Nigdy żaden kres nie powstrzyma naszego pochodu,
naszego porywu naprzód, jeżeli umiemy dostosować wolę
swoją do praw Boskich i zdobyć własną zasługą pełnię życia
niebieskiego.
Rozdział LIV
Wychowanie
Pokolenia przekształcają się i doskonalą przez wychowanie.
Chcąc mieć nowe społeczeństwo, trzeba urobić nowych ludzi.
Toteż wychowanie dziecka jest rzeczą najważniejszą.
- 313 -
Nie dość jest wpoić w dziecko elementarne wiadomości.
Obok umiejętności czytania, pisania i liczenia równie ważna
jest umiejętność panowania nad sobą; obok zbroi do walki
materialnej w życiu, trzeba mu dać zbroję do walki moralnej
- i właśnie tą stroną wychowania nikt się nie zajmuje. Rozwija
się w dziecku zdolności, talenty, ale nie cnoty! W szkole, tak jak
i w rodzinie, za mało pouczają o obowiązkach i celu życia. Bez
tych podniosłych zasad, gdy wejdzie kiedyś w życie publiczne,
naraża się na wszelkie sidła środowiska zmysłowego i zepsutego.
Nawet w szkołach średnich wpycha się w mózgi uczniów
stosy faktów, dat, nazwisk, z uszczerbkiem dla nauczania
moralnego. Moralność szkolna, pozbawiona skutecznej sankcji,
nie sięgająca po cele wyższe, powszechne, jest moralnością
jałową, która przekształcić społeczeństwa nie zdoła.
Również nikłe jest wychowanie w zakładach religijnych,
gdzie stronność poglądów rozwija w dziecku fanatyzm i daje
mu błędne pojęcie o życiu obecnym i przyszłym.
Dobre wychowanie moralne rzadko bywa osiągnięte przez
nauczyciela. Aby rozbudzić w dziecku pierwsze porywy ku
dobru, by wyprostować trudny lub spaczony charakter, trzeba
nie tylko ogromnej wytrwałości, lecz i tkliwej serdeczności,
które jedynie ojciec lub matka dać mogą. Jeżeli rodzice nie
zdołają poprawić swych dzieci, jakże uczyni to człowiek obcy,
mający większą ich liczbę do kierowania?
Zadanie to nie jest jednak tak trudne, jak nam się wydaje. Nie
wymaga jakiejś głębszej wiedzy. Spełnić je może każdy, kto
głęboko wniknie w ceł i skutki wychowania. O jednym zawsze
pamiętać należy - że duchy te przyszły do nas, byśmy pomogli
im zwalczyć wady i przygotowali je do spełnienia obowiązków
życiowych. Wraz z małżeństwem bierzemy na siebie misję
- 314 -
pokierowania nimi; spełnijmy ją z miłością, lecz z miłością
wolną od słabości, bo nadmierne przywiązanie pociąga za sobą
wiele niebezpieczeństw. Badajmy od kołyski skłonności przyniesione
przez dziecko z przeżyć poprzednich; przykładajmy
starań, aby rozwijać dobre, a tłumić złe. Nie dostarczajmy im
zbyt wielu uciech, aby przywykły do rozczarowań i pojęły, że
życie ziemskie nie jest używaniem samym, że trzeba w nim liczyć
tylko na siebie i na swoją pracę, która to jedynie daje nam
niezależność. Nie usiłujmy odwracać od nich działania praw
wiecznych. Kamienie leżą na drodze każdego z nas; mądrość
uczy, jak ominąć je bez szkody.
Nie powierzajcie dzieci swoich nikomu, chyba że zmuszeni
ostatecznością. Wychowania za pieniądze nie kupicie. Cóż
piastunce zależy, by dziecko wcześniej zaczęło chodzić lub
mówić? Nie ma w niej miłości ani dumy macierzyńskiej. Ileż
radości odczuwa matka przy pierwszych krokach swego aniołka!
Nie odwoła jej zmęczenie, trud żaden. Ona kocha! Uczyńcie
tyleż dla duszy waszego dziecka. Miejcie nawet więcej troskliwości
dla niej niż dla ciała. Ciało zużyje się niebawem i rzucą je
do kostnicy, lecz dusza nieśmiertelna żyć będzie przez wieki, by
kochać was i błogosławić.
Wychowanie oparte na dokładnym pojmowaniu życia zmieniłoby
oblicze świata. Gdyby każda rodzina była wtajemniczona
w wierzenia spirytystyczne i wpajała je dzieciom, gdyby
szkoła wykładała im zasady wiedzy i cuda wszechświata,
szybko dokonałaby się przemiana społeczeństw.
Wszystkie rany moralne wynikają ze złego wychowania.
Zreformowanie ich i oparcie na nowych podstawach miałoby
nieocenione skutki dla ludzkości. Nauczajmy młodzież, oświecajmy
jej inteligencję, lecz przede wszystkim mówmy do jej
- 315 -
serca - niech wyzbywa się niedostatków duchowych. Pamiętajmy,
że najwyższą wiedzą jest sztuka udoskonalenia.
Rozdział LV
Zagadnienia społeczne
Zagadnienia społeczne nabierają coraz większego znaczenia
w naszej epoce. Spostrzeżono, że postęp cywilizacji, ogromny
wzrost produkcji i bogactw, rozszerzanie się oświaty, bynajmniej
nie stłumiły nędzy, nie ulżyły niedoli. A jednak szlachetne
i humanitarne uczucia nie wygasły. W sercu tłumów krzewią się
dążenia ku sprawiedliwości, niby przeczucie lepszego społeczeństwa.
Pojmuje się ogólnie, że niezbędny jest sprawiedliwszy
rozdział dóbr. Stąd powstają tysiące teorii i systemów, dążących
do poprawy położenia klas ubogich, do zapewnienia
każdemu niezbędnego minimum.
Zastosowanie jednak tych systemów wymaga ze strony
jednych wiele cierpliwości i zręczności, ze strony drugich
wyrzeczenia się, o które nie tak łatwo. Zamiast wzajemnej
życzliwości, która zbliżając ludzi, pozwoliłaby im wspólnie
zbadać i rozstrzygnąć najpoważniejsze kwestie, widzimy, jak
proletariusz z groźbą na ustach domaga się miejsca przy uczcie
życia, a bogacz cierpko zamyka się w swym egoizmie, odmawiając
zgłodniałym okruchów swego majątku. Przepaść
pogłębia się, a nienawiść i nieporozumienia wzrastają z dnia na
dzień.
- 316 -
Te wrogie uczucia podtrzymywane są przez stan wojenny lub
stan zbrojnego pokoju, ciążący nad światem. Niektóre rządy
i pewne stany dają zły przykład i biorą ciężką odpowiedzialność,
rozbudzając instynkty wojownicze z uszczerbkiem dzieł
pokojowych. Jak uciszyć złe namiętności, pojednać zwaśnione
klasy, kiedy wszystko zachęca do walki, a żywe siły wszystkich
narodów skierowane są ku niszczeniu?*
Spośród systemów zalecanych przez socjalistów dla lepszego
zorganizowania pracy i sprawiedliwego podziału dóbr materialnych,
najbardziej znane są stowarzyszenia i kooperacje
robotnicze; nie brak i teorii komunistycznych. Jak dotąd
częściowe zastosowanie tych systemów dało mierne wyniki.
Okazało się prawdą, że trzeba rzadkich dzisiaj przymiotów, by
wspólnie prowadzić dzieło, w którym mieszają się liczne
i różnorodne interesy.
Przyczyna złego i lekarstwo na nie leżą nie tam, gdzie się
poszukuje ich zazwyczaj. Na próżno wysilamy się na pomysłowe
kombinacje. Rosną coraz nowsze systemy, coraz świetniejsze
instytucje, a człowiek nie przestaje być nieszczęśliwy, bo
nie przestaje być zły. Przyczyna złego jest w nas, w naszych
wadach i namiętnościach. To właśnie należy zmienić. Aby
ulepszyć społeczeństwo, trzeba ulepszyć jednostkę. Do tego
niezbędna jest znajomość najwyższych praw postępu i solidarności,
objawienie naszej natury i przeznaczeń, których udzielić
nam może jedynie filozofia duchów.
* Jakkolwiek ubolewamy nad złem wynikającym z wojny, nie znaczy to, że
popadamy w pacyfizm. By zapewnić Francji bezpieczeństwo materialne
i moralne, uznajemy konieczność istnienia armii, którą być może postęp
cywilizacji pozwoli użyć do dzieła powszechnego użytku.
317 -
Myśl ta wywoła być może krzyk oburzenia. Wierzyć, że tak
pogardzany spirytyzm może wpłynąć na życie ludów, ułatwić
rozwiązanie zagadnień społecznych, jakież to dalekie od zapatrywań
dnia! A jednak zastanowiwszy się, musimy przyznać, że
poglądy i wierzenia poważnie wpływają na układ społeczny.
Społeczeństwo średniowieczne było dokładnym odbiciem
pojęć katolickich. Społeczeństwo nowoczesne pod tchnieniem
materializmu widzi we wszechświecie tylko współzawodnictwo
sił żywotnych i zawziętą walkę istot przeciw sobie. Świat staje
się olbrzymią i ślepą maszyną, miażdżącą ze spokojem żywe
istoty, w której jednostka stanowi drobne kółko wyszłe z nicości
i w nicość powracające. Z takim poglądem na życie nie ma
mowy o uczuciu solidarności.
Jakże zmieni się punkt widzenia, gdy nowy ideał oświeci nam
umysł! Bogaci czy biedni, jeśli wierzymy, że to życie jest jednym
z ogniw całego łańcucha naszych istnień, mniej wagi będziemy
przykładali do obecnych warunków. Przeświadczeni, że każda
istota ludzka po wielekroć odradza się na tym świecie i przechodzi
przez różne warunki społeczne, że istnienia bolesne są
liczniejsze, a bogactwo źle użyte ściąga groźną odpowiedzialność,
każdy człowiek zrozumie, że pracując nad poprawą losu
pokornych, maluczkich, wydziedziczonych, pracuje dla siebie,
bowiem na Ziemię i tak trzeba wrócić, a jest dziewięć szans na
dziesięć, że odrodzi się ubogim.
Dzięki temu objawieniu jaśniej jawi się znaczenie braterstwa
i solidarności. Przywileje, łaski, tytuły tracą wszelką wartość.
Dostojeństwo czynów i myśli zastępuje honor pergaminów.
Zagadnienie społeczne rozpatrywane z tej strony traci swe
ostre rysy; układy między klasami nawiążą się łatwo i ustanie
wszelki antagonizm między kapitałem a pracą. Gdy prawda
zostanie poznana, każdy zrozumie, że interes jednostek jest
- 318 -
interesem ogółu i że nikt nie powinien stawać się ofiarą
drugiego. Nastąpi wówczas sprawiedliwość w podziale, a z nią,
zamiast wrogiej rywalizacji, zapanuje wzajemna ufność i poszanowanie,
jednym słowem prawo braterstwa będzie główną
regułą stosunków ludzkich.
Oto lekarstwo, które nauka duchów podaje na zło społeczne.
Jeśli pewne cząsteczki prawdy, ukryte pod dogmatami, mogły
w przeszłości pobudzić do tylu szlachetnych czynów, ileż więcej
można oczekiwać od nowego poglądu na życie i świat, poglądu
opartego na faktach. Człowiek poczuje się związany ze wszystkimi
istotami, z którymi wspólnie rozwija się i doskonali pod
działaniem rozumnych i głębokich praw.
Podobny ideał ożywi dusze, wzbudzi w nich wiarę i entuzjazm
do czynów pełnych poświecenia i miłości, które przekształcą
zupełnie stosunki społeczne.
Zagadnienie społeczne dotyczy nie tylko stosunków klasowych,
lecz i kwestii równouprawnienia. Jeżeli chcemy uczynić
rodzinę silniejszą, moralniejszą, dajmy kobiecie w społeczeństwie
godniejsze jej miejsce. Kobieta jest duszą ogniska rodzinnego,
a w życiu ludzkości wnosi pierwiastki słodyczy i pokoju.
Gdyby, wyzwolona z jarzma przesądów, mogła zabierać głos
w radach narodowych, zobaczylibyśmy wkrótce, jak jej wpływ
usunąłby plagę wojny.
Filozofia duchów, ucząc, że ciało jest formą przybraną
czasowo, a pierwiastek życia mieści się w duszy, ustanawia tym
samym równość mężczyzny i kobiety pod względem zasług
i praw. Spirytyści przyznają kobiecie szeroki udział w swych
pracach i zebraniach. Gra tam ona nawet rolę główną, gdyż
dostarcza najlepszych mediów, dzięki czułości i delikatności
systemu nerwowego.
- 319 -
Duchy utrzymują, że wcielając się częściej w płci żeńskiej,
dusza łatwiej i prędzej zdobywa doskonałość. Kobieta bowiem
łatwiej wyrabia w sobie najgłówniejsze cnoty: cierpliwość,
łagodność, dobroć. W mężczyźnie przeważa rozum, w kobiecie
serce.
Stanowisko kobiety w społeczeństwie jest przeważnie drugorzędne;
często bywa ona wręcz niewolnicą. Za to w życiu
duchowym stoi na czele; im bardziej bowiem istota jest na
Ziemi upokorzona, tym więcej zasługi zdobywa przed sprawiedliwością
wieczną; byłoby jednak niedorzecznością przedłużać
krzywdy społeczne pod pozorem przyszłej nagrody. Naszym
obowiązkiem jest pracować w miarę sił nad urzeczywistnieniem
planów Boskich na Ziemi. Otóż wychowanie i podniesienie
kobiety, wygaśnięcie nędzy, ciemnoty i wojny, solidarne zjednoczenie
klas, zagospodarowanie kuli ziemskiej, wszystkie te
reformy wchodzą w skład planu Boskiego, który harmonizuje
z prawem postępu.
Wszakże o jednym należy pamiętać; nieujęte prawo zapewnić
może istocie ludzkiej tylko szczęście osobiście zasłużone. Ubóstwo
na takich światach jak nasz nie może wyginąć zupełnie,
gdyż jest ono niezbędnym warunkiem dla ducha, który musi
oczyścić się przez pracę i cierpienie. Bieda jest szkołą cierpliwości
i rezygnacji, tak jak bogactwo jest wypróbowaniem miłosierdzia
i wyrzeczenia.
Instytucje mogą się zmieniać, lecz nie uwolnią nas od niedoli
związanej z naszą niewyrobioną naturą. Szczęście ludzkie nie
zależy od zmian politycznych ani od rewolucji, ani od jakichkolwiek
zewnętrznych przemian społecznych. Dopóki społeczeństwo
będzie zepsute, dopóty i jego instytucje nie będą
lepsze, pomimo wszelkich zaprowadzonych zmian. Jedyne
skuteczne lekarstwo polega na tym przekształceniu moralnym,
- 320 -
na które wskazują nam głosy z góry. Niech ludzkość poświęci
temu zadaniu trochę żarliwości, którą zużywa w polityce; niech
wyrwie z serca sam pierwiastek zła, a wielkie zagadnienia
społeczne zostaną szybko i pomyślnie rozwiązane.
Rozdział LVI
Prawo moralne
Na poprzednich stronicach zamieściliśmy wszystko, co nauczanie
duchów mówi nam o prawie moralnym. Ta właśnie część
objawienia stanowi istotną wielkość spirytyzmu. Objawy są
tylko przedmową, jakby łupiną owocu; oboje niezbędne w jego
rozwoju, lecz odmiennej wartości!
Badanie naukowe powinno poprzedzać badanie filozoficzne,
to zaś musi być uwieńczone poznaniem tej moralności, która
dopełnia i łączy wszystkie dotychczasowe przepisy. Wówczas
otrzymamy moralność powszechną, źródło wszelkiej mądrości
i wszelkiej cnoty, którą jednak zdobyć można tylko doświadczeniem
licznych istnień.
Posiadanie i pojmowanie prawa moralnego jest dla duszy
rzeczą niezbędną i najbardziej wartościową. Pozwala nam ono
obliczyć siły wewnętrzne i używać ich na swą największą
korzyść. Namiętności nasze są też siłami, niebezpiecznymi, jeśli
trzymają nas w niewoli, pożytecznymi, jeżeli umiemy je opanować;
mieć nad nimi władzę, znaczy być wielkim; ulegać im, to
być małym i nędznym.
321 -
Czytelniku, jeżeli pragniesz uwolnić się od ziemskiej troski,
uniknąć bolesnych odrodzeń, wyryj w sobie to prawo moralne
i stosuj je w życiu. Człowiekowi materialnemu, który zniknie
wraz ze śmiercią, udzielaj tylko życia niezbędnego, uprawiaj zaś
starannie istotę duchową, która żyć będzie wiecznie. Oderwij
się od rzeczy znikomych; zaszczyty, bogactwa, przyjemności,
wszystko to dym ulatujący z wiatrem; dobro, piękno, prawda,
oto rzeczy wieczne!
Zachowaj duszę bez skazy, sumienie bez wyrzutów. Każda
zła myśl, każdy zły czyn przyciągają ku tobie nieczystości
z zewnątrz; każdy wysiłek, każdy poryw ku dobremu wzmacnia
twe siły i wprowadza w świat potęg najwyższych. Rozwijaj
w sobie życie wewnętrzne, przez które jednoczymy się ze
światem niewidzialnym i z całą naturą. Tam tkwi źródło naszej
prawdziwej mocy, a zarazem źródło uciech i błogich wrażeń,
które rosnąć będą w miarę, jak osłabną z wiekiem wrażenia
życia zewnętrznego i przywiązanie do rzeczy ziemskich. W godzinach
skupienia przysłuchuj się harmonii bijącej z głębi twej
istoty niby echo wymarzonych światów, mówiące o wielkich
zapasach moralnych i szlachetnych czynach. W tych tajemnych
odczuciach, w tych natchnieniach nie znanych ludziom zmysłowym
i złym dopatruj się przedsmaku życia wolnego w przestworzach
i radości przeznaczonych dla ducha sprawiedliwego
i dobrego.
Streszczenie
Chcąc wykład nasz uczynić jaśniejszym, streścimy tutaj
istotne zasady filozofii Duchów.
I. - Inteligencja Boska rządzi światami. Utożsamia się z nią
prawo, prawo nieodłączne, wiekuiste, kierownicze, któremu
podlegają istoty i rzeczy.
II. - Jak człowiek pod swą powłoką materialną nieustannie
odnawianą zachowuje swą tożsamość duchową, swe niezniszczalne
, ja", tę świadomość samego siebie, tak samo wszechświat
pod zmiennymi pozorami posiada świadomość i odczuwa
się w jedni żywej, w swoim „ja". „Ja" wszechświata to Bóg,
najwyższa jednia, dokąd dążą i gdzie harmonizują się wszelkie
stosunki; potężne ognisko światła i doskonałości, skąd promieniują
i rozlewają się na całą ludzkość sprawiedliwość, mądrość,
miłość!
III. - Wszystko rozwija się we wszechświecie i dąży do stanu
lepszego. Wszystko przekształca się i doskonali. Z łona otchłani
wystrzela życie, niepewne zrazu i mdłe, ożywiając niezliczone
coraz doskonalsze kształty, wreszcie rozkwita w istotę ludzką,
w której osiąga świadomość rozumu, wolność i stanowi duszę,
czyli ducha.
IV. -Dusza jest nieśmiertelna. Jest to synteza, ukoronowanie
niższych władz natury; posiada ona w zarodku wszystkie
najwyższe zdolności, które ma rozwijać przez pracę i wysiłki,
- 323 -
wcielając się na światach materialnych, by wznieść się do
doskonałości po szczeblach kolejnych przeżyć.
Dusza ma dwie powłoki: jedna czasowa, to ciało ziemskie,
narzędzie walki i doświadczeń, które rozpada się przy śmierci;
druga twarda, to ciało fluidyczne, nieodłączne od duszy, z którą
wspólnie oczyszcza się i postępuje.
V. - Życie ziemskie jest szkołą, świadkiem wychowania
i udoskonalenia przez pracę, naukę, cierpienie. Nie ma wiecznego
szczęścia ani nieszczęścia. Nagroda i kara polegają na
rozszerzeniu lub pomniejszeniu naszych władz, naszego zakresu
postrzegania, zależnie od złego lub dobrego użytku, jaki
uczyniliśmy z wolnej woli, i od skłonności, jakie w sobie
rozwinęliśmy. Dusza wolna i odpowiedzialna nosi w sobie
prawo swych przeznaczeń; w czasie obecnym zbiera skutki
przeszłości, sieje radość lub ból na przyszłość. Życie obecne jest
dziedzictwem przeżyć poprzednich i przygotowaniem tych,
które nadejdą.
Duch kształci się i rośnie w potęgę intelektualną i moralną
stosownie do wkładanej pracy i pobudek swych czynów.
VI. - Ścisła solidarność wiąże duchy, mające jedno pochodzenie
i jedne cele, a różniące się tylko stanem przejściowym:
jedne są w przestrzeni w stanie wolnym, inne odziane
powłoką czasową, lecz kolejno przechodzą na przemian z jednego
stanu w drugi, gdyż życie w przestrzeni jest czasem
wypoczynku między dwoma istnieniami ziemskimi. Wyszedłszy
z Boga, Ojca wspólnego, duchy są braćmi i tworzą jedną
rozległą rodzinę. Umarłych z żyjącymi łączą stały związek
i ciągłe wzajemne relacje.
VII. - Duchy rozmieszczają się w przestrzeni stosownie do
gęstości swego ciała fluidycznego, odpowiadającej stopniowi
rozwoju i oczyszczenia. Ich położenie jest określone przez
- 324 -
dokładne prawa: prawa te odgrywają w dziedzinie moralnej
rolę podobną, jaką spełniają w zakresie fizycznym prawa
grawitacji. W dziedzinie tej rządzi sprawiedliwość, tak jak
równowaga na planie fizycznym. Duchy złe i występne otoczone
są gęstą atmosferą fluidyczną, która pociąga je do światów
niższych, gdzie będą musiały wcielić się i pozbyć swych
przywar. Dusza cnotliwa odziana w ciało subtelne, eteryczne
uczestniczy w radościach życia duchowego i unosi się do
światów szczęśliwych, gdzie panuje harmonia. Dusza w życiu
wyższym, doskonałym współpracuje z Bogiem, bierze udział
w tworzeniu światów, kieruje ich ewolucją, czuwa nad postępem
ludzkości, nad spełnianiem się praw wiekuistych.
VIII. - Dobro jest najwyższym prawem wszechświata i celem
ewolucji istot. Zło nie ma istnienia własnego, jest tylko
wynikiem kontrastu; to stan niższy, położenie przejściowe,
w którym znajdują się czasowo wszystkie istoty, dążące do
stanu lepszego.
IX. - Skoro wychowanie duszy jest samą treścią życia, ważne
jest zamknąć w krótkich słowach jego przepisy:
Tłumić potrzeby pospolite, pragnienia materialne; stwarzać
potrzeby intelektualne i podniosłe. Zmagać się, walczyć, nawet
cierpieć za postęp ludzi i światów. Wtajemniczać swych bliźnich
w potęgę i urok prawdy oraz piękna. Kochać prawdę i sprawiedliwość,
stosować względem wszystkich miłosierdzie, życzliwość,
oto tajemnica szczęścia w przyszłości, oto obowiązek!
325
Wnioski
Światło prawdy zawsze unosiło się nad ludzkością; każda
religia brała swoją cząstkę, lecz namiętności, interesy materialne
prędko przyćmiły te blaski; dogmatyzm, ucisk religijny,
wszelkiego rodzaju nadużycia popchnęły człowieka ku obojętności
i sceptycyzmowi. Wszędzie rozpanoszył się materializm,
osłabiając charaktery, psując sumienia. Po czym dnia pewnego
rozległ się głos, głos duchów, głos umarłych. Prawda znów
wyszła z ukrycia - piękniejsza, bardziej pożądana. A głos
mówił: Umieraj, by odrodzić się, odradzaj się, by rosnąć, by
wznosić się przez walkę i cierpienie! I śmierć przestaje być
postrachem, bo dostrzegamy za nią zmartwychwstanie. Tak
powstał spirytyzm. Daje nam on pojęcie na temat świata i życia,
oparte na rozumie, na badaniu faktów i przyczyn.
Spirytyzm oświetla przeszłość, rozjaśnia starożytne doktryny
spirytualistyczne i łączy sprzeczne pozornie systemy.
Otwiera nowe drogi ludzkości. Odsłaniając tajemnice życia
przyszłego i świata niewidzialnego, ukazuje ludziom ich położenie
we wszechświecie; daje poznać podwójną ich naturę,
cielesną i duchową, i roztacza przed ludzkością perspektywy
nieskończone.
Ze wszystkich systemów ten jedynie dostarcza istotnego
dowodu nieśmiertelności istoty i podaje sposoby porozumienia
się z tymi, których niesłusznie zwiemy umarłymi. Odtąd
możemy rozmawiać z tymi, których kochaliśmy na Ziemi,
a których uważaliśmy za straconych na zawsze; możemy
otrzymywać od nich rady i wskazówki, jeżeli rozwijać będziemy
w sobie władze i sposoby porozumiewania się z nimi.
Spirytyzm objawia nam prawo moralne, kreśli nam linię
postępowania i dąży do zbliżenia ludzi przez braterstwo,
- 326 -
solidarność i wspólność zapatrywań. Wskazuje on wszystkim
cel godny i podniosły. Przynosi nowe pojęcie modlitwy, potrzebę
kochania, pracy dla bliźnich, wzbogacenia umysłu
i serca.
Doktryna duchów powstała w połowie XIX wieku, rozszerzając
się po całej kuli ziemskiej. Wiele jeszcze przesądów
i niechęci opóźnia jej pochód, ale może ona poczekać; przyszłość
do niej należy. Jest ona silna, cierpliwa, tolerancyjna
i szanuje wolę człowieka; jest zdolna do rozwoju i karmi się
nauką i wolnością. Jest bezinteresowna, bowiem jedynym jej
dążeniem jest uszczęśliwić człowieka, czyniąc go lepszym,
przynosić wszystkim spokój, ufność i męstwo w doświadczeniach.
Religie i filozofie powstawały kolejno w ciągu wieków; nigdy
ludzkość nie słyszała doktryny bardziej racjonalnej, bardziej
kojącej i umoralniającej. Czas mdłych nadziei przeminął. Tu nie
chodzi o marzenia chorobliwego mistycyzmu, tu sama rzeczywistość
odsłania się i przemawia głosami dusz, które porzuciły
Ziemię i porozumiewają się z nami. Zwyciężywszy śmierć,
bujają one w światłości nad naszym światem, którym opiekują
się w jego ciągłych przemianach.
Oświeceni przez nie, świadomi swych obowiązków i przeznaczeń,
idziemy równo wytkniętą drogą. Teraz życie inaczej
wygląda. To już nie dawniejszy ciasny krąg; rośnie on w naszych
oczach, obejmuje przeszłość i przyszłość, by wraz z teraźniejszością
utworzyć jedność trwałą, nierozłączną. Nie ginie
nic. Życie zmienia po prostu swą formę. Grób prowadzi nas
znów do kolebki, a stąd i stamtąd rozlegają się głosy potwierdzające
nieśmiertelność.
Ciągłość życia, wieczna solidarność pokoleń, sprawiedliwość,
równość, wznoszenie się i postęp dla wszystkich: oto są
- 327 -
podstawy nowej wiary, a podstawy te wspierają się o skalę
metody doświadczalnej.
Czy przeciwnicy tej doktryny mają coś więcej do ofiarowania
ludzkości? Czy mogą skuteczniej ukoić jej niepokój, uzdrowić
rany, dostarczyć jej słodszych nadziei i większej pewności? Jeśli
mogą, niechaj przemówią, niech dowiodą prawdy swoich słów.
Jeśli jednak trwają w przeciwstawianiu tej doktrynie dawnych
twierdzeń, zbitych już przez fakty, jeśli na jej miejsce jedni mogą
ofiarować tylko piekło, a drudzy niebyt, mamy pełne prawo
energicznie odsunąć ich klątwy i ich sofizmaty.
* * *
U źródła niebiańskiego pójdźcie ugasić pragnienie prawdy
wy wszyscy, którzy cierpicie. Napój zdrojowy ożywczą falą
odrodzi wam dusze. Orzeźwieni, raźniej ruszycie do życiowego
boju i żyć, i umrzeć z godnością będziecie potrafili.
Badajcie wytrwale zjawiska, będące podłożem tej nauki, lecz
igraszki z tego nie czyńcie. Pamiętajcie, że rozmawiać z umarłymi,
otrzymywać od nich rozwiązanie wielkich zagadnień, to
rzecz poważna. Zastanówcie się, że te fakty wzniecą największą
rewolucję moralną, jaką zapisała historia, bo ukażą wszystkim
nie znaną perspektywę istnień dalszych. Co dla tysięcznych
pokoleń było zaledwie mętnym przypuszczeniem, dla was staje
się pewnością. Takie objawienie ma prawo do waszej uwagi i do
waszego szacunku.
Korzystajcie z niej roztropnie dla dobra swojego i waszych
bliźnich.
W takich warunkach duchy wyższe nie odmówią wam swej
opieki; jeśli zechcecie jednak ze spirytyzmu uczynić płochą
- 328 -
rozrywkę, bądźcie pewni, że wpadniecie w sidła duchów
kłamliwych i złych.
A ty, mój przyjacielu, bracie mój, który prawdy te do serca
przyjąłeś i znasz ich cenę, wysłuchaj jeszcze mego ostatniego
serdecznego wezwania, ostatniego braterskiego napomnienia.
Pamiętaj, że życie jest krótkie. Przez ciąg jego trwania usiłuj
zdobyć wszystko, co znaleźć zamierzałeś na tym świecie:
prawdziwe udoskonalenie. Oby twa istota duchowa wyszła stąd
promienniej sza, niż przybyła! Strzeż się cielesnych sideł; pomnij,
że Ziemia jest polem walki, gdzie zmysły i materia
przypuszczają nieustanny szturm na duszę. Walcz odważnie
przeciw złym namiętnościom; walcz umysłem i sercem; poprawiaj
błędy, zmiękczaj charakter, wzmacniaj wolę. Niech
oderwie się twoja myśl od ziemskich pospolitości i niech wzbija
się w świetlane przestworza niebieskie!
Pamiętaj, że wszystko, co materialne, jest znikome. Pokolenia
mijają jak fale morskie, państwa rozpadają się, światy
nawet giną i słońca gasną; wszytko ucieka, wszystko niknie. Są
jednak trzy rzeczy pochodzące od Boga i niewzruszone jak On,
trzy rzeczy, które świetnieją nad migotliwą ludzką sławą:
mądrość, cnota, miłość! Zdobywaj je usilnie, a osiągając je,
wzniesiesz się ponad rzeczy niestałe i przemijające, by żyć tym,
co jest wiekuiste!

Kilka słów o Autorze
Leon Denis urodził się pierwszego dnia 1846 roku w małej
wiosce lotaryngskiej blisko Toul.
Jego ojciec, skromny urzędnik obarczony utrzymaniem
sporej rodziny, oddał dwunastoletniego Leona zaraz po ukończeniu
szkółki na terminatora do pobliskiej fabryczki, polerowni
metali. Wątłe zdrowie syna zmusiło go jednak do wyszukania
mu lżejszego zajęcia w handlu.
Od młodzieńczych lat Denis oddaje się z zapałem czytaniu
poważnych dzieł, studiom i medytacjom, dosyć, że już w 1862
roku jest czynnym członkiem, a wkrótce staje się mówcą loży
demofilskiej w Tours.
W1870 roku idzie dla obrony kraju do wojska jako ochotnik
i wkrótce zostaje porucznikiem w armii loarskiej pod komendą
generała Mierosławskiego, którego zawsze chwalebnie wspomina
i nigdy nie omieszka przy tej okazji wyrazić się o Polsce
z wielką przyjaźnią.
Nie ma w tym nic dziwnego, że Leon Denis uwielbia dawną
rycerskość i nabożność polską, bo w Polsce niejednokrotnie,
w przeszłych swych życiach był na przemian rycerzem i zakonnikiem,
a będąc Francuzem starej daty, pozostał rzeczywistym
przyjacielem Polski.
W 1877 roku Denis występuje z loży demofilskiej, którą
opanował prąd materialistyczny, i w 1880 staje się duszą Kółka
- 331 -
Turańskiego ligi nauczania (Cercie Tourangeau de la ligue de
1'Euseignement de Jean Mace).
Od tego czasu wszędzie, gdzie prowadzi zajęcia, daje wieczorami
odczyty, aby rozszerzyć oświatę świecką i propagować
spirytualizm, a szczególniej spirytyzm, któremu się oddał z całą
duszą, tak że z ucznia Allana Kardeca sam stał się w końcu
mistrzem i dziś jest powszechnie uważany jako jego następca.
Propagandę tę rozszerza nie tylko we Francji, ale i w Belgii,
Holandii, Szwajcarii, Algierze, gdzie jako pracownik handlowy
ma sposobność zwiedzać miasta.
W tymże czasie zaczyna pisać i wydaje broszurki: la Tunisie
Le progres, L'ile de Sardaigne, Gioranna etc... przy tym nie
przestaje wysyłać do pism rozmaitych artykułów, a w końcu
wydaje swe książki.
Leon Denis jest nie tylko zajmującym, porywającym i świetnym
mówcą, ale staje się i jest pięknym stylistą, malującym
żywo i poetycznie obrazy czy to przyrody, czy to myśli, czy to
uczuć i z tego powodu zalicza się do pierwszorzędnych
współczesnych pisarzy, a pod względem spirytualizmu jednym
z najpotężniejszych filarów światowego spirytyzmu.
W „Gioranna" Leon Denis opisuje kilka epizodów idylli,
którą przeżył w swym młodym życiu i która zakończyła się
śmiercią Gioranny; opis ten jest tak żywy, tak poetyczny
i uczuciowy, że rozczula i zachwyca duszę czytelnika.
Po śmierci narzeczonej zmieniło się życie i przyszłość Leona
Denisa i od tego czasu on sam, uspokajając swą boleść, pociesza
przy tym innych.
Denis żyje skromnie w Tours, w pięknym, bogatym i ożywionym
mieście, gdzie zachowała się masa historycznych pamiątek,
a ze swego mieszkania ma śliczny widok na leniwie płynącą
- 332 -
i rozlewającą się Loarę, oraz na górzysty i zieleniejący się jej
brzeg.
Denis jada bardzo mało, prawie wcale mięsa, ale za to bardzo
wiele pracuje pomimo swego sędziwego wieku i utraty wzroku.
Znosi on tę ciężką próbę bez szemrania, ze spokojem
i z rezygnacją, mówiąc za Wiktorem Hugo: „Kiedy oko cielesne
gaśnie, wtedy oko duchowe zapala się i ślepy widzi w cieniu
mnóstwo jasności".
Leon Denis uważa starość za najlepszą i najszczęśliwszą porę
życia.
Podczas ostatniej wojny utracił swego sekretarza - medium,
panią Forget, przez którą otrzymał od świata niewidzialnego
wiele dowodów i pouczeń, które w części umieścił w swoich
ostatnich książkach.
Ponieważ nie może nic robić bez sekretarki, zaczął w siedemdziesiątym
roku życia uczyć się czytaćmetodą Braille'a i grać na
fortepianie, aby się cokolwiek rozerwać, twierdząc, że muzyka,
szczególnie organów, wzbudza w jego myśli cały świat obrazów
i idei, z których czerpie natchnienie dla swoich prac i pogadanek.
Leon Denis jest człowiekiem bardzo szczerym, przyjacielskim
i zawsze ma wiele interesujących rzeczy do opowiadania.
Zbyteczne jest mówić, że jest powszechnie wielbiony, poważany,
czczony i że jest prezesem honorowym licznych kółek
i instytucji spirytualistycznych.
Pierwszą pracą napisaną przez Denisa w 1885 roku była
broszurka: „Na co życie", która od razu zdobyła wielkie
powodzenie, (ma przeszło sto wydań) i utrwaliła talent mówcy
i pisarza pierwszego rzędu, jakim się okazał Denis już na
początku swej propagandy spirytualistycznej zwalczania materializmu.
- 333 -
Broszurka ta została przetłumaczona na język polski i wydana
przez panią Janinę Kreczyńską, która również i niniejsze
dzieło pięknie opracowała, tak że daje poznać talent i myśli
autora.
O samym dziele „Życie po śmierci", które miało we Francji
około pięćdziesięciu wydań - zostało wydane w rozmaitych
językach, a w Ameryce ma także ogromne powodzenie - nie
będę tu się rozpisywał, powiem tylko: czytajcie! a roztoczy się
przed Wami świat inny i zechcecie stać się lepszymi i jeszcze
bardziej zgłębić tajemnicę bytu, aby dążyć do pokoju, sprawiedliwości
i braterstwa.
Jestem pewien, że czytanie tej książki przyczyni się do
zastanowienia się nad zagadnieniem śmierci i niejednemu
oświetli tę kwestię i wyjaśni, że śmierć, jak i urodzenie, są to
chwile przejściowe z jednego stanu życia do drugiego i że
właściwie w naturze nie ma śmierci, że duch jest nieśmiertelny,
że istnieją światy niewidzialne, które możemy poznać i z których
mieszkańcami możemy się porozumiewać przez media.
Ta piękna i wielka Francja, ma tyle z Polską wspólnych wad
i zalet, że do niej najbardziej jest podobna. Kiedy Polska, przez
opieszałość opuściła przodownictwo, to Ona podjęła je i przeprowadziła
przewrót i postęp na planie umysłowym; lecz trzeba
dziś, żeby Polska, jeżeli nie chce ostatecznie zginąć, nie dała się
teraz wyprzedzić, poznała wszystkie siły światowe i spełniała
swoje posłannictwo duchowe!
W tej szlachetnej i pracowitej Francji - z którą podobno
osobiście jestem w związku przez kilka wieków żyć przeszłych,
w której po części czerpałem zasób umysłowy i moralny,
przeżywając w niej większą część swego życia, a którą kocham
i uważam za swą drugą ojczyznę - znajdują się skarby
rozmaitych myśli, które chciałbym rozpowszechnić w kraju,
334 -
aby rodacy mogli w nich znaleźć bodziec do pracy duchowej, do
której nas nawołują głosy naszych wielkich wieszczów.
Ja myślę, że polska filozofia narodowa jest zasadniczą
podwaliną dla zrozumienia naszego bytu i jego urządzenia i że
przez dorzucanie wszystkich pięknych kwiatów myśli i innych
ludów do pęku naszej filozofii utworzy się wspaniały snop
uniwersalnej ewangelii umysłowej słowa ludzkiego, która stanie
się wzajemnym prawem i przewodnikiem w stosunkach
życiowych ludzkości, aby urzeczywistnić nareszcie cel ziemski
istnienia według Słowa Boskiego!
Dodam, że pożądane byłoby, żeby badacze starych dziejów
polskich, biorąc przykład z pierwszej części tej książki, opisali
w tymże duchu wierzenia naszych praojców z najdawniejszych
czasów i w pierwszych wiekach chrześcijaństwa, a znajdzie się
tam wiele wspólnych punktów z wierzeniami rozmaitych ludów
i nawet z najnowszymi dzisiejszymi zapatrywaniami na świat.
Mam nadzieję, że „Życie po śmierci" Leona Denisa wzbudzi
w czytelnikach chęć do rozmyślania nad wcieleniem się i innymi
zagadnieniami i do badania filozofii spirytualistycznej, a przede
wszystkim obudzi ducha miłości bliźniego i czynnego miłosierdzia,
da pragnienie pokoju i sprawiedliwości i tchnie żądzę
działania, aby dojść do powszechnego braterstwa.
Daj Boże, żeby to jak najrychlej nastąpiło!
Paryż, 17 stycznia 1924 roku.
W.M.
ZYCIE
PO ŚMIERCI
0 tym wybitnym dziele, które w samej Francji miało około
pięćdziesięciu wydań, tłumaczone było na wiele języków i cieszyło
się ogromnym powodzeniem w Stanach Zjednoczonych Ameryki,
nie będziemy pisać, powiemy tylko: Czytajcie! A zapewniamy, że
spojrzycie na świat innymi oczami, zapragniecie być lepszymi
i staniecie w obliczu tajemnicy bytu...
Śmierć nic jest wymazaniem człowieka ze sfery istnienia,
ostateczną ucieczka z życia; śmierć nie jest też brania do
nieśmiertelności. Kto zagubił swą jaźń w ziemskich radościach,
ten nie odzyska jej w pajęczych urokach astralnego świata.
Będzie tam tylko gromadził subtelniejsze spostrzeżenia
i wrażliwsze reakcje na piękno i dobro, które stanowią jedno.
t\a kowadle tej materialnej ziemi walczący człowiek musi
wykuwać niezniszczalne złoto duchowej tożsamości.
Niosąc w swej dłoni ten ciężko zdobyty skarb, jako jedyny skarb
przyjmowany przez chciwą śmierć, istota ludzka zdobywa
ostateczne wyzwolenie od kręgu fizycznych reinkarnacji.
Paramahansa Yogananda
i
, •M ••
TVTEF^IS
ISBN 83-85952-10-1

Darmowy hosting zapewnia PRV.PL